است که به‌واسطه آن فعلی از فاعل عالم صادر می‌شود. به تعبیر دیگر، فاعل با اراده، مراد را ایجاد می‌کند. در انگلیسی به اراده «will» گفته می‌شود. در حالی‌که اختیار به معنای اراده آزاد است که در انگلیسی به آن «freewill» می‌گویند. به بیان دیگر، اراده یا will می‌تواند آزاد یا free باشد و می‌تواند آزاد نباشد. متکلمان، اراده آزاد و اختیار را در ذیل قدرت قرار می‌دهند و آن را به صحه الفعل و الترک معنا می‌کنند.

از میان این پنج مؤلفه، آنچه مورد اختلاف اصلی متکلمان و فیلسوفان است، مؤلفه پنجم، یعنی اختیار است که متکلمان با تعبیر «صحة الفعل والترک معاً» از آن یاد می‌کنند. البته، فیلسوفان مؤلفه اول و چهارم را در مورد خداوند نمی‌پذیرند؛ زیرا فعل را بر صدور ازلی سلسله عقول نیز منطبق می‌دانند و نیز اراده را به‌عنوان صفتی فعلی پس از علم، قبول ندارند و از این‌رو، خداوند را فاعل بالقصد و بالاراده نمی‌دانند. اما انکار این دو ویژگی، تنها مربوط به خداوند است و این دو مؤلفه را در مورد انسان قبول دارند، اما مؤلفه پنجم را به هیچ وجه نمی‌پذیرند؛ زیرا با قاعده ضرورت علیّت در تنافی است. از نظر متکلمان، اگر فعلی این مؤلفه را داشته باشد، فاعلش، قادر یا «فاعل مختار» نامیده می‌شود و اگر فاقد این ویژگی باشد، «فاعلِ موجَب» نامیده می‌شود.^۱ برای فاعل مختار، فعل و ترک یک عمل مقدور است، ولی برای فاعل موجَب، تنها فعل یا ترک مقدور است.^۲

در فاعل مختار، جایز است که فعل، متأخر از فاعل باشد، بدین معنا که بتوان زمانی را در نظر گرفت که ذات فاعل وجود دارد و فعلی از او سر نزند، ولی در فاعل موجَب، چنین امری معنا ندارد و فعل باید همزمان با فاعل باشد؛ زیرا فعل به اقتضای ذات است نه بر اساس اراده آزاد.^۳ در فاعل موجَب، تا زمانی که فاعل

تصریح شده است. ابن فارس در تعریف واژه فعل می‌گوید:

۰.الفاء والعین واللام أصلٌ صحیح یدلُّ على إحداث شى‏ء من عملٍ وغیره؛^۱ فعل از جهت لغوی ریشه واحد داشته و بر اِحداث چیزی (عمل یا غیر عمل) دلالت دارد.

ابوهلال عسکری فعل را به معنای پیدایش یک چیز می‌داند، در حالی‌که پیش از آن، مقدور فاعل باشد؛ چه این پیدایش با به‌کار‌گیری اسباب باشد و چه بدون آن، مثل فعل اختراعی.^۲ در بیان فرق عمل و فعل می‌گوید عمل یعنی تأثیرگذاری در یک شیْ‏ء ولی فعل یعنی ایجاد آن.^۳

مؤلفه دیگر فعل، وجود فاعل است. هر وقت فعلی حادث می‌شود، عقل بی‌درنگ از فاعل یا علتِ فعل ‌‌سراغ می‌گیرد. از این مؤلفه با عنوان علیّت یاد می‌شود که در برابر بَخت و اتفاق است. بر اساس بخت و اتفاق، فعل نیازی به فاعل و علت ندارد. نیاز فعل به فاعل و علت، بدیهی و بی‌نیاز از دلیل است و قول به بخت و اتفاق خلاف بداهت است.

سه مؤلفه دیگر فعل این است که فاعلِ فعل، دارای علم، اراده و اختیار باشد. البته، در اصطلاحات کلامی و فلسفی، به فعلی که فاقد این سه مؤلفه است نیز فعل گفته می‌شود. برای مثال، به فعل طبیعی که از فاعل بالطبع سر می‌زند و فاقد علم، اراده و اختیار است نیز «فِعل» می‌گویند؛ مانند فعل سوزاندن برای آتش. اما فعلی که حقیقتاً از آنِ فاعل است و فاعل مسئولیت آن را بر عهده دارد و در مورد آن بازخواست می‌شود، فعل ارادی و اختیاری است و اراده و اختیار مسبوق به علم است.

تفاوت اراده و اختیار این است که اراده به معنای خواستن است و همان چیزی