که خداوند در عبد قرار داده نیست؟ امام فرمود: بله اما او با همین آلت که خیر را انجام داد قادر بود شرّی که از آن نهی شده را انجام دهد. زندیق گفت: پس بنده چه نقشی در فعل دارد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: هرچه را خداوند از آن نهی کرده می‌داند که بنده می‌تواند ترکش کند و هرچه را که بدان امر کرده می‌داند که بنده می‌تواند آن را انجام دهد‌‌؛ زیرا ظلم و جور و عبث و تکلیف بندگان بر چیزی که در توان آنها نیست از صفات خداوند نیست.

در این حدیث، ضمن بیان این که فاعل افعال خوب و بد انسان، خود اوست، تصریح شده که انسان، هم بر فعل خیر قادر است و هم بر فعل شر.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه شریفه (وَقَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سالِمُونَ)،^۱‌‌می‌فرمایند:

۰.مُسْتَطِیعُونَ یَسْتَطِیعُونَ الْأَخْذَ بِمَا أُمِرُوا بِهِ وَالتَّرْکَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَبِذَلِکَ ابْتُلُوا؛^۲ مستطیعون به عمل کردن به آنچه به آن امر شده‏اند و ترک کردن چیزى که از آن نهى شده‏اند توانایى دارند و به این امتحان شده‏اند.

تحلیل قاعده

قاعده فاعلیت، همان‌‌‌‌‌‌‌طور که از نامش پیداست، در جایی جاری است که فعلی در میان باشد. از این‌رو، برای تحلیل قاعده فاعلیت، باید فعل و مؤلفه‌های ‌آن را تحلیل کرد.

یکی از مؤلفه‌های ‌فعل، حادث بودن آن است. اگر امری قدیم و ازلی باشد نمی‌توان عنوان فعل را بر آن اطلاق کرد. در کتب لغوی بر ویژگی حدوث فعل

الْعَبْدِ وَلَیْسَ کَذَلِکَ فَلَا یَنْبَغِی لِلشَّرِیکِ الْقَوِیِّ أَنْ یَظْلِمَ الشَّرِیکَ الضَّعِیفَ وَإِمَّا أَنْ تَکُونَ مِنَ الْعَبْدِ وَهِیَ مِنْهُ فَإِنْ عَاقَبَهُ اللّه فَبِذَنْبِهِ وَإِنْ عَفَا عَنْهُ فَبِکَرَمِهِ وَجُودِهِ؛^۱ از سه قسم خالى نیست یا آن است که از خداى عزّوجل است و از بنده نیست پس کریم را نَسِزَد که بنده خود را عذاب کند به آنچه آن را نمی‌کند و یا آن است که از خداى عزّوجل و از بنده است و چنین نیست پس شریک قوى را نَسِزَد که بر شریک ضعیف ظلم کند و یا آن است که از بنده است و حال آن‌که گناه از اوست، پس اگر خداوند او را بازخواست کند به گناه اوست و اگر از او عفو کند به کرم وجود اوست.

در این حدیث، افعال خوب و بد انسان به خود او و نه خداوند، نسبت داده شده است و روشن است که تنها زمانی فعل از آن انسان است و آدمی در قبال آن مسئول است که آزادانه آن را انجام داده و قادر بر ترک آن باشد.

در گفت‌وگوی امام صادق علیه السلام با زندیق چنین آمده است:

۰.قال الامام علیه السلام:...الْعَمَلُ الصَّالِحُ مِنَ الْعَبْدِ بِفِعْلِهِ وَاللّه بِهِ أَمَرَهُ وَالْعَمَلُ الشَّرُّ مِنَ الْعَبْدِ بِفِعْلِهِ وَاللّه عَنْهُ نَهَاهُ. قَالَ أَ لَیْسَ فِعْلُهُ بِالآلَةِ الَّتِی رَکَّبَهَا فِیهِ؟ قَالَ نَعَمْ وَلَکِنْ بِالْآلَةِ الَّتِی عَمِلَ بِهَا الْخَیْرَ قَدَرَ عَلَى الشَّرِّ الَّذِی نَهَاهُ عَنْهُ. قَالَ فَإِلَى الْعَبْدِ مِنَ الْأَمْرِ شَیْ‏ءٌ؟ قَالَ مَا نَهَاهُ اللّه عَنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا وَقَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یُطِیقُ تَرْکَهُ وَلَا أَمَرَهُ بِشَیْ‏ءٍ إِلَّا وَقَدْ عَلِمَ أَنَّهُ یَسْتَطِیعُ فِعْلَهُ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ صِفَتِهِ الْجَوْرُ وَالْعَبَثُ وَالظُّلْمُ وَتَکْلِیفُ الْعِبَادِ مَا لَا یُطِیقُونَ...؛^۲ امام صادق علیه السلام فرمود که عمل صالح از بنده است که آن را انجام داده و خداوند به آن امر کرده است. و عمل شرّ نیز از آن بنده است که آن را انجام داده است و خداوند او را از آن نهى کرده است. زندیق گفت: آیا عمل عبد با آلتی