153
قواعد کلامی (توحید)

روشن است که واژه «کلّ شیْ‏ء» شامل هر فعل ممکنی می‌شود و مختص افعالی که خداوند انجام داده نیست. به بیان دیگر، خداوند می‌توانست افعالی را که انجام داده، ترک کرده و افعال دیگری را انجام دهد؛ یعنی صحة الفعل و الترک.

۰.(أَ لَمْ‌تر أَنَّ اللّه خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَیَأْتِ بِخَلْقٍ جَدیدٍ)؛۱ آیا (به دیده دل) ندیدى که خداوند آسمان‏ها و زمین (و این دستگاه عظیم حیرت‏آور) را به حق (براى هدف والاى عقلانى) آفریده است؟ اگر بخواهد شما را (در صورتى که طغیان کنید) از میان مى‏برد و مخلوقى تازه (به صحنه وجود) مى‏آورد.

در این آیه تصریح شده که خداوند می‌تواند انسان‌های ‌موجود را نابود کرده، انسان‌های ‌دیگری بیافریند، هرچند این کار را نمی‌کند.

۰.(قُلْ مَنْ ذَا الَّذی یَعْصِمُکُمْ مِنَ اللّه إِنْ أَرادَ بِکُمْ سُوءاً أَوْ أَرادَ بِکُمْ رَحْمَةً وَلا یَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّه وَلِیًّا وَلا نَصیراً)؛۲ بگو: چه کسى شما را از (خواست) خداوند نگه مى‏دارد اگر به شما اراده بدى و عذاب یا اراده خوبى و رحمت نماید؟! و هرگز آنها براى خودشان غیر از خداوند سرپرست و یاورى نمى‏یابند.

در این آیه تصریح شده است که خداوند می‌تواند با رحمت یا غضب با انسان‌ها‌برخورد کند. برای مثال، خداوند می‌تواند گناهکار را ببخشد یا او را کیفر دهد.

امام علی علیه السلام در بخشی از نامه خود به معاویة ابن ابی سفیان می‌فرماید:

۰.هُوَ الْخَالِقُ وَهُوَ الْمُصْطَفِی وَهُوَ الْمُشَرِّعُ وَهُوَ الْقَاسِمُ وَهُوَ الْفَاعِلُ لِمَا یَشَاءَ لَهُ الْخَلْقُ وَلَهُ الْأَمْرُ وَلَهُ الْخِیَرَةُ وَالْمَشِیئَةُ وَالْإِرَادَةُ وَالْقُدْرَةُ وَالْمُلْکُ

1.. سورۀ ابراهیم، آیۀ ۱۹.

2.. سورۀ احزاب، آیۀ ۱۷.


قواعد کلامی (توحید)
152

اراده نکند، یا به تعبیر مسامحی، ترک را اراده کند. در حالی‌که به نظر فیلسوفان، علت، چیزی است که یا از آن، فعل حاصل می‌شود یا ترک فعل. آنان علت ترک را، عدم وجود علت فعل می‌دانند.۱ به بیان دیگر، علت تامه تنها یک فعل را می‌تواند پدید آورد، بلکه ضروری است که آن را پدید آورد و فرض دیگری معقول نیست. فلاسفه از نظریه خود با تعبیر «قاعده ضرورت علیت» یاد می‌کنند و از نظریه متکلمان با تعابیر مختلف مثل فاعلیت و سلطنت یاد می‌شود.

بحث فاعلیت از آن رو یک قاعده است که در تحلیل همه افعال خداوند و نیز افعال اختیاری انسان نقش دارد و بر اساس این قاعده است که نظریه جبر رد می‌شود و نظریه اختیار و شکل درست آن، یعنی امرٌ بین الامرین به اثبات می‌رسد.

ادله نقلی قاعده

با توجه به این‌که قاعده فاعلیت هم شامل خداوند می‌شود و هم انسان، ادله نقلی قاعده در دو بخش ارائه می‌شود.

الف) خداوند

در قرآن کریم آمده است: (إِنَّ اللّه عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ)؛۲ همانا خداوند بر هر چیزى تواناست.

1.. نک: ‌سهروردی، مجموعه مصنفات‏‏،‏‏ ‏ج۴، ص۱۱۳ و ۲۲۴؛ ‌شهرزورى‏، رسائل الشجرة الالهية، ص۳۰۷؛ میرداماد، ‏‏‏القبسات، ص۳۰۷.

2.. سورۀ بقره، آیۀ ۲۰، ۱۰۶، ۱۰۹، ۱۴۸، ۲۵۹ و سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۶۵؛ سورۀ‏‏ نحل، آیۀ ۷۷؛ سورۀ نور، آیۀ ۴۵؛ سورۀ عنکبوت، آیۀ ۲۰؛ سورۀ فاطر، آیۀ ۱ و سورۀ طلاق، آیۀ ۱۲.

  • نام منبع :
    قواعد کلامی (توحید)
    سایر پدیدآورندگان :
    رضا برنجکار و مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 31458
صفحه از 223
پرینت  ارسال به