هم ادراک نمى‏شود؟ گفتند: زیرا او از عقل و اندیشه برتر است.^۱

اقسام و معانی تعطیل

همان طور‌که در عبارت‌های ‌مفسران دیدیم، واژه تعطیل را که در احادیث دسته نخست ذکر شده بود، بیشتر به معنای وجودشناختی، یعنی نفی و انکار خداوند معنا کرده‌اند. در این صورت، معنای احادیث دسته نخست و دسته دوم یکسان خواهد بود. اما برخی، تعطیل معرفت شناختی، یعنی انکار معرفت نسبت به خداوند را در تفسیر تعطیل ذکر کرده‌اند که در این صورت، معنای دو دسته احادیث متفاوت خواهد بود. بنابراین‌‌، باید به معنا و اقسام این دو تفسیر از تعطیل بپردازیم و روشن کنیم که مقصود احادیث دقیقاً چیست.

تعطیل وجودشناختی و معانی آن

فخر رازی سه معنا برای تعطیل وجودشناختی و تشبیه ذکر کرده است:

۱. نفی وجود خداوند، تعطیل محض است در مقابل «تشبیه» که اثبات بیش از یک خداست.

۲. اگر گفته شد خداوند موجود و شیْ‏ء نیست، تعطیل رخ داده است و با گفتن جسم و جوهر و مرکب از اعضا بودن، به ورطه تشبیه گرائیده‌ایم.

۳. اگر گفته شود خداوند به صفاتی چون علم و قدرت متصف نیست، تعطیل

گروهى از متشرعه نیز معتقدند که عقل بشر از درک حقایق ماوراء الطبیعى قاصر است و در این مسائل مانند مسائل عملى باید متعبد بود. به عقیده بعضى از این افراد هیچ صفت خداوند حتى یگانگى او را نمى‏توان با دلایل عقلى ثابت کرد، مى‏گویند ما از آن جهت مى‏گوییم خداوند یکى است که پیغمبر و ائمه‌ علیهم السلام گفته‏اند یکى است و الّا از راه عقل هیچ دلیلى براى یگانگى خداوند نداریم. اینها توقیفى بودن اسماء اللّه را بهانه قرار داده از هر‌گونه تلاش علمى در معارف الهى خوددارى کرده، بلکه با آن مخالفت مى‏کنند. این دسته احیاناً در اصطلاح حکماى اسلامى «معطّله» خوانده مى‏شوند؛ زیرا معتقد به تعطیل دستگاه عقلانى در مسائل الهى مى‏باشند و به اصطلاح هرگاه پاى بحث و تحقیق این مسائل مى‏رسد به عقل فرمان تعطیل و استراحت مى‏دهند.^۱

سید هاشم بحرانی می‌گوید:

۰.معطّله معتقدند شناخت خداوند برای عقول بشری مقدور نیست. آنها معتقدند تنها به میزانی که از نصوص درک می‌کنیم عقل توان شناخت دارد.^۲

می‌توان تعطیل معرفت‌شناختی را از روایات نیز استفاده کرد. در بخشی از توحید مفضّل چنین می‌فرماید:

۰.به شگفت‌آورنده‌تر از همه، معطّله هستند که خواستند چیزى را حس کنند که عقل نیز به درک آن موفق نمى‏شود. هنگامى که نتوانستند آن را درک کنند، به جَحد و انکار و تکذیب پرداختند و در سؤال از این‌که چرا با عقل