ب) انسان

در قرآن کریم آمده است:

۰.(وَلا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَلَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ)؛^۱ و ما هیچ نفسى را (در مراحل ایمان و عمل) جز به مقدار توانش تکلیف نمى‏کنیم و نزد ما کتابى است (به نام لوح محفوظ یا صحیفه عمل هر مکلّف) که به حق سخن مى‏گوید (و جزئیات اعمال را دقیقاً بازگو مى‏کند) و آنها (در روز جزا) مورد ستم و نقص پاداش قرار نمى‏گیرند.

در این آیه، تکلیف فرع بر قدرت و توانایی دانسته شده است. روشن است که انسان با قدرت می‌تواند عملی مثل نماز را انجام داده یا ترک کند که در صورت نخست، ثواب و در صورت دوم، عقاب، خواهد داشت.

۰.(فَما کانَ اللّه لِیَظْلِمَهُمْ وَلکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ)؛^۲ پس خداوند بر آن نبود که به آنها ستم کند و لکن آنها بودند که به خودشان ستم مى‏کردند.

در این آیه ظلم به خود انسان‌ها‌نسبت داده شده نه خداوند. روشن است که انجام ظلم توسط انسان، با وجود قدرت و اختیار در انجام و ترک ظلم، سبب می‌شود که ظلم به انسان منتسب شود و در صورتی که خداوند ظلم را ایجاد کند یا انسان را مجبور به انجام ظلم کند، نمی‌توان انسان را مسئول انجام ظلم دانست.

هنگامی که ابوحنیفه از خدمت امام صادق علیه السلام مرخص می‌شد، امام کاظم علیه السلام را دید و از او پرسید: گناه از کیست؟ امام فرمود:

۰.لَا تَخْلُو مِنْ ثَلَاثٍ إِمَّا أَنْ تَکُونَ مِنَ اللّه عَزَّ وَجَلَّ وَلَیْسَتْ مِنْهُ فَلَا یَنْبَغِی لِلْکَرِیمِ أَنْ یُعَذِّبَ عَبْدَهُ بِمَا لَا یَکْتَسِبُهُ وَإِمَّا أَنْ تَکُونَ مِنَ اللّه عَزَّ وَجَلَّ وَمِنَ

وَالسُّلْطَان؛‏^۱ خداوند خالق، برگزیننده، تشریع‌گر و تقسیم‌کننده است و اوست که هر آنچه را بخواهد انجام می‌دهد و برای اوست خلق و امر و انتخاب و مشیّت و اراده و قدرت و ملک و سلطنت.

در این حدیث تصریح شده که خداوند هر کار را بخواهد انجام می‌دهد و خداوند مختار است و هرچه را بخواهد انتخاب می‌کند. در حدیث بعدی نیز بر همین مطلب تأکید شده است.

ابوحمزه ثمالی نقل می‌کند که امام سجاد علیه السلام در بخشی از دعای سحر ماه رمضان چنین مناجات می‌کند:

۰.أَنْتَ الْفَاعِلُ‏ لِمَا تَشَاءُ تُعَذِّبُ مَنْ تَشَاءُ بِمَا تَشَاءُ کَیْفَ تَشَاءُ وَتَرْحَمُ مَنْ تَشَاءُ بِمَا تَشَاءُ کَیْفَ تَشَاءُ؛^۲ خداوندا هر آنچه بخواهی انجام می‌دهی و هر کسی را به هر نحوی که بخواهی عذاب می‌کنی و به هر کسی به هر نحو که بخواهی رحم می‌نمایی.

امام سجاد علیه السلام در دعای دوم صحیفه سجادیه اینچنین به حمد الهی می‌پردازد:

۰.وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلیْنَا بِمُحَمَّدٍ نَبِیِّهِ صلی الله علیه و اله دُونَ الْأُمَمِ الْمَاضِیَةِ وَالْقُرُونِ السَّالِفَةِ، بِقُدْرَتِهِ الَّتِی لَا تَعْجِزُ عَنْ شَیْ‏ءٍ وَإِنْ عَظُمَ، وَلَا یَفُوتُهَا شَیْ‏ءٌ وَإِنْ لَطُفَ؛^۳ حمد و سپاس خداوندى را که بر ما منّت نهاد و پیامبر خود محمّد صلی الله علیه و اله را به رسالت بر ما فرستاد. این نعمت ویژه ما بود و امت‌هاى گذشته که در قرن‌هاى پیشین مى‏زِیستند بى‏بهره از آن بودند. این همه برآمده از قدرت اوست که ناتوان نبوَد در هر کار هرچند سترگ بُوَد و فرو نگذارد هیچ کارى را هرچند خُرد بُوَد.