149
قواعد کلامی (توحید)

۱. ردّ دیدگاه اثبات صفات

همان طور‌که در آغاز بحث ذکر شد، در مقابل نفی صفات، اثبات صفات، قرار دارد که دو تقریر مهمِ آن عبارت‌اند از: ۱) اثبات صفات زاید بر ذات و ۲) اثبات صفاتی که عین ذات هستند. با اثبات نظریه نفی صفات، نظریه اثبات صفات و تقریرهای آن رد خواهد شد. در واقع، دلایلی که برای اثبات نظریه نفی صفات اقامه شد، دلایل ردّ نظریه اثبات صفات زاید بر ذات یا عین ذات نیز هست. البته، دلایل دیگری نیز در کتب کلامی برای رد این نظریه‌ها - به‌ویژه نظریه اثبات صفات زاید بر ذات - اقامه شده است که نیازی به ذکر آنها در این‌جا نیست.۱

۲. رد الهیّات اثباتی و اثبات الهیّات سلبی

اگر در مبحث وجود‌شناسی صفات، دیدگاه نفی صفات را انتخاب کنیم، در مبحث معناشناسی صفات، باید دیدگاه الهیّات سلبی را برگزینیم. توضیح این‌که وقتی صفات ذاتی و اثباتی نفی شد و این صفات به ذات خداوند ارجاع شد و ذات خداوند نائب مناب صفات تلقی شد، دیگر نمی‌توانیم در تفسیر عالِم و قادر بودن خداوند، معانی اثباتی این صفات را به خداوند نسبت دهیم؛ زیرا مصادیق این معانی از خداوند نفی شده‌اند. بنابراین‌‌، باید تفسیر غیر اثباتی از عالِم و قادر بودن خداوند بیان کنیم.

الهیّات سلبی مهم‌ترین نوع تفسیر غیر اثباتی است. الهیّات کارکردی و فعلی و تعبیری نیز از دیگر انواع تفسیر غیر اثباتی‌اند. می‌توانیم با تسامح همه انواع تفسیرهای غیر اثباتی را «الهیّات» سلبی بنامیم. در الهیّات سلبی به معنای خاص، علم را به راه نیافتن جهل در ذات الهی تفسیر می‌کنیم. در الهیّات کارکردی،

1.. نک: فخر رازى‏،‏‏ الأربعين‏‏،‏‏ ‏‏‏ج۱، ص۲۲۳؛ فخر رازى‏،‏‏ المحصل‏، ص۴۲۴-۴۲۵؛ قاضى عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ص۱۲۷-۱۲۸؛ تفتازانى، شرح المقاصد،‏‏ ج۴، ص۷۸ و ۸۰؛ جرجانی، شرح المواقف‏،‏‏ ج۸، ص۴۸؛ فخر رازى‏،‏‏ المطالب العالية‏‏،‏‏ ‏‏‏ج۳، ص۲۲۹؛ شيخ مفيد، الحكايات، ص۴۶.


قواعد کلامی (توحید)
148

حکایت می‌کند. از این‌رو، اثبات صفات مخلوقات برای خدا، مستلزم سرایت مخلوقیت و امکان به ذات خداست که با ذات خالق و واجب الوجود نمی‌سازد. البته، در تبیین این دلیل می‌توان از دو دلیل پیشین نیز بهره گرفت که بر اساس آنها اثبات صفت برای ذات الهی مستلزم تعدد و محدودیت است و این دو از ویژگی‌های ‌مخلوقات‌اند. در روایات به شکل زیر به این دلیل اشاره شده است:

۰.نِظَامُ تَوْحِیدِهِ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ جَلَّ أَنْ تَحُلَّهُ الصِّفَاتُ بِشَهَادَةِ الْعُقُولِ أَنَّ کُلَّ مَنْ حَلَّتْهُ الصِّفَاتُ فَهُوَ مَصْنُوع؛‏۱ نظام و استوارى توحید بر نفى صفات از او متوقف است. منزّه است خداوند که صفات در او حلول کند؛ زیرا به حکم عقل هر که در او صفاتى حلول کند مخلوق و مصنوع است‏.

۴. تشبیه

اگر صفاتی را که از مخلوقات انتزاع کرده‌ایم و مخلوقات متصف به این صفات‌اند به خداوند نسبت دهیم، خداوند را شبیه مخلوقات دانسته‌ایم‌‌؛ زیرا تشبیه چیزی به چیز دیگر به این معناست که امری وجودی در هر دو یافت شود. این دلیل را می‌توان بر اساس‏ سه دلیل پیشین نیز تبیین کرد. بر اساس دلایل پیشین، اثبات صفت برای خداوند مستلزم تعدد، محدودیت و مخلوقیت است. بنابراین‌‌، با اثبات صفت، از این سه جهت خداوند شبیه مخلوقات خواهد شد و تشبیه نیز با توحید و بسیاری از اصول و مسلّمات عقلی در تعارض است.

آثار و لوازم قاعده

مهم‌ترین آثار قاعده نفی صفات عبارت‌اند از:

1.. طبرسى،‏‏ الإحتجاج،‏‏ ج۱، ص۲۰۰؛ علامه مجلسی، بحار الأنوار‏،‏‏ ج۴، ص۲۵۳.

  • نام منبع :
    قواعد کلامی (توحید)
    سایر پدیدآورندگان :
    رضا برنجکار و مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 31402
صفحه از 223
پرینت  ارسال به