93
دانش نامه اميرالمؤمنين علیه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج9

۹ / ۲

ابو جعفر اِسكافى ۱

۳۹۴۸.شرح نهج البلاغة :شيخ ما ابو جعفر گفت : ... تعظيم على عليه السلام از سوى پيامبر خدا ، ضرورت دينى پيامبر صلى الله عليه و آله بود؛ تعظيمى دينى به خاطر جهاد و يارى او. بنا بر اين ، طعن زننده بر او ، طعن زننده بر پيامبر خداست.

۳۹۴۹.شرح نهج البلاغة :ابو جعفر گفت : مى دانيد كه گاه، پاره اى از پادشاهان به جهت هواپرستى ، سخنى و يا دينى را بدعت مى نهند و مردم را بر آن ، مجبور مى سازند تا آن جا كه جز آن را نشناسند؛ مثل اجبارى كه حَجّاج بن يوسف بر مردم در قرائت به روش عثمان و ترك قرائت ابن مسعود و اُبَىّ ابن كعب، روا داشت و فشار و تهديدى كه در اين موضوع داشت ، كم تر بود از آنچه كه او و ستمكاران بنى اميّه و تجاوزكاران مروانى نسبت به فرزندان على عليه السلام و شيعيان وى انجام دادند .
حكومت حَجّاج نيز [ تنها] حدود بيست سال طول كشيد؛ امّا هنوز حجّاج نمرده بود كه مردم عراق به قرائت به روش عثمان ، اجتماع كردند و فرزندان آنان در حالى پرورش يافتند كه به خاطر اِهمال پدرانشان و آموزش ندادن معلّمان ، روشى غير از آن نمى شناختند ، به گونه اى كه اگر قرائت عبد اللّه و اُبَىّ براى آنان خوانده مى شد ، آن را نمى شناختند و آشنايى با اين روش ها را ناخوشايند و عيب مى پنداشتند و اين به خاطر اُنس با سنّت موجود [ در قرائت] و طولانى بودن دوران جهل [ نسبت به قرائت هاى ديگر ]بود؛ زيرا هرگاه زور بر مردمْ حاكم باشد و دوران سلطه گرى طولانى شود و ترس بين آنان فراگير گردد و تقيّه همه گير شود، [مردم] بر سكوت بر سكوت و خالى كردن ميدان، اتّفاق مى كنند و مرتّب با گذر زمان ، از تيزبينى آنان كاسته مى شود و انديشه شان تضعيف مى گردد ، و استقامتشان كم مى شود تا آن كه بدعتى كه ايجاد شده است ، بر سنّتى كه مى شناختند ، غلبه پيدا مى كند.
حَجّاج و كسانى كه او را به قدرت رساندند ، چون عبد الملك و وليد و نيز پيشينيان و پسينيان بر آن دو از ميان فرعون هاى بنى اميّه ، بر مخفى نگه داشتن خوبى هاى على عليه السلام و فضايل وى و فضايل فرزندان و شيعيان او و كم ارزش ساختن آنان،حريص تر بودند تا از ميان برداشتن روش قرائت عبد اللّه و اُبى ؛ چون اين قرائت ها موجب زوال پادشاهى ، از بين رفتن قدرت و كشف درونشان نمى شد ، در حالى كه پر آوازه شدن برترىِ على عليه السلام و فرزندانش و آشكار شدن محاسن آنان ، باعث نابودى حكومتشان و تسلّط حكم كتابِ فراموش شده خدا بر آنان مى گشت .
از اين رو ، بر پوشيده نگه داشتن فضايل او حرص ورزيدند و در اين راه ، تلاش كردند و مردم را بر انكار و پوشيده نگه داشتن آنها ، مجبور ساختند ؛ ولى خداوند ، جز نورانيّت و درخشش او و فرزندانش ، شدّت يافتن و فراوان شدن دوستى آنان ، گسترش و افزونىِ يادكردِ آنان ، وضوح و قدرت حجّت آنان ، آشكارىِ فضايل آنان ، بلندى شأن آنان ، و عظمت يافتن اقتدار آنان را نخواست ، به گونه اى كه با آن اهانت ها، عزيزتر گشتند و به آن ميراندن ها ، يادشان زنده شد و هرگونه شرّى كه [ آنها] براى وى و فرزندانش اراده كرده بودند ، به خير تبديل شد و از فضايل ، ويژگى ها ، مزايا و سوابقش آن اندازه به دست ما رسيد كه پيشينيان در آن پيشى نگرفتند و ميانه روان ، مساوى او نشدند و جويندگان به آن نرسيدند ، و اگر اين فضايل ، در شُهرت ، همچون قبله معيّن شده و در فراوانى ، همچون سنن محفوظ نبودند، با توجّه به آنچه گفتم ، حتى يك كلمه از آنها به روزگار ما نمى رسيد.

1.ابو جعفر محمّد بن عبد اللّه سمرقندى ، يكى از متكلّمان معتزلى بود و در دانش ، زيركى ، حفظ نفس و بلند همّتى و پاكى ، شأن والايى داشت . در طول عمرش به چيزهايى رسيد كه هيچ كدام از هم طرازهايش به چنان شأنى نرسيدند . معتصم عبّاسى ، وى را بسيار بزرگ مى داشت. ابن ابى الحديد مى نويسد : او كتاب العثمانيةى ابو عثمان جاحظ را در روزگار خودش مورد نقد قرار داد. جاحظ به بازار كتاب فروشان وارد شد و گفت : اين بچه افريقايى كه شنيده ام بر كتاب من ردّيه نوشته ، كيست؟ ابو جعفر هم نشسته بود. از وى مخفى شد تا وى او را نبيند. ابو جعفر بر پايه نظر معتزليان بغداد ، اعتقاد به برترى على عليه السلام داشت و در اين خصوص ، مبالغه مى كرد. رأى علوى داشت و محقّقى منصف و كم تعصّب بود و در سال ۲۴۰ ق ، درگذشت. ياد كرد ابن ابى الحديد از اين مرد با تعبير «استاد ما» ، با وجود فاصله زمانى بسيار بين آن دو ، به خاطر آن است كه وى هم از معتزليان بود و وى در بسيارى از جاهاى شرح نهج البلاغة از اساتيد معتزله با عنوان «استاد ما» ياد مى كند (ر. ك : شرح نهج البلاغة : ج ۷ ص ۱۳۳ ، المعيار و الموازنة : ص ۴ ، سير أعلام النبلاء : ج ۱۰ ص ۵۵۰ ش ۱۸۲ ).


دانش نامه اميرالمؤمنين علیه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج9
92

۹ / ۲

أبو جَعفرٍ الإِسكافِيُّ ۱

۳۹۴۸.شرح نهج البلاغة :قالَ شَيخُنا أبو جَعفَرٍ : ... قَد عَلِمنا ضَرورَةً مِن دينِ الرَّسولِ صلى الله عليه و آله تَعظيمَهُ لِعَلِيٍّ عليه السلام تَعظيما دينِيّا لِأَجلِ جِهادِهِ ونُصرَتِهِ،فَالطّاعِنُ فيهِ طاعِنٌ في رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله . ۲

۳۹۴۹.شرح نهج البلاغة :قالَ أبو جَعفَرٍ : قَد تَعلَمونَ أنَّ بَعضَ المُلوكِ رُبَّما أحدَثوا قَولاً أو دينا لِهَوىً ، فَيَحمِلونَ النّاسَ عَلى ذلِكَ ، حَتّى لا يَعرِفوا غَيرَهُ ، كَنَحوِ ما أخَذَ النّاسَ الحَجّاجُ بنُ يوسُفَ بِقِراءَةِ عُثمانَ وتَركِ قِراءَةِ ابنِ مَسعودٍ واُبَيِّ بنِ كَعبٍ ، وتَوَعَّدَ عَلى ذلِكَ بِدونِ ما صَنَعَ هُوَ وجَبابِرَةُ بَني اُمَيَّةَ وطُغاةُ مَروانَ بِوُلدِ عَلِيٍّ عليه السلام وشيعَتِهِ ، وإنَّما كانَ سُلطانُهُ نَحوَ عِشرينَ سَنَةً ، فَما ماتَ الحَجّاجُ حَتَّى اجتَمَعَ أهلُ العِراقِ عَلى قِراءَةِ عُثمانَ ، ونَشَأَ أبناؤُهُم ولا يَعرِفونَ غَيرَها ؛ لِاءِمساكِ الآباءِ عَنها ، وكَفِّ المُعَلِّمينَ عَن تَعليمِها حَتّى لَو قُرِأَت عَلَيهِم قِراءَةُ عَبدِ اللّهِ واُبَيٍّ ما عَرَفوها ، ولَظَنّوا بِتَأليفِهَا الِاستِكراهَ وَالِاستِهجانَ ؛ لِاءِلفِ العادَةِ وطولِ الجَهالَةِ ؛ لِأَنَّهُ إذَا استَولَت عَلَى الرَّعِيَّةِ الغَلَبَةُ ، وطالَت عَلَيهِم أيّامُ التَّسَلُّطِ ، وشاعَت فيهِمِ المَخافَةُ ، وشَمِلَتهُمُ التَّقِيَّةُ ، اتَّفَقوا عَلَى التَّخاذُلِ وَالتَّساكُتِ ، فَلا تَزالُ الأَيّامُ تَأخُذُ مِن بَصائِرِهِم وتَنقُصُ مِن ضَمائِرِهِم ، وتَنقُضُ مِن مَرائِرِهِم ، حَتّى تَصيرَ البِدعَةُ الَّتي أحدَثوها غامِرَةً لِلسُّنَّةِ الَّتي كانوا يَعرِفونَها .
ولَقَد كانَ الحَجّاجُ ومَن وَلّاهُ كَعَبدِ المَلِكِ وَالوَليدِ ومَن كانَ قَبلَهُما وبَعدَهُما مِن فَراعِنَةِ بَني اُمَيَّةَ عَلى إخفاءِ مَحاسِنِ عَلِيٍّ عليه السلام وفَضائِلِهِ وفَضائِلِ وُلدِهِ وشيعَتِهِ ، وإسقاطِ أقدارِهِم ، أحرَصَ مِنهُم عَلى إسقاطِ قِراءَةِ عَبدِ اللّهِ واُبَيٍّ ؛ لِأَنَّ تِلكَ القِراءاتِ لا تَكونُ سَبَبا لِزَوالِ مُلكِهِم ، وفَسادِ أمرِهِم ، وَانكِشافِ حالِهِم ، وفِي اشتِهارِ فَضلِ عَلِيٍّ عليه السلام ووُلدِهِ وإظهارِ مَحاسِنِهِم بَوارُهُم ، وتَسليطُ حُكمِ الكِتابِ المَنبوذِ عَلَيهِم ، فَحَرَصوا وَاجتَهَدوا في إخفاءِ فَضائِلِهِ ، وحَمَلُوا النّاسَ عَلى كِتمانِها وسَترِها ، وأبَى اللّهُ أن يَزيدَ أمرَهُ وأمرَ وُلدِهِ إلَا استِنارَةً وإشراقا ، وحُبَّهُم إلّا شَغَفا وشِدَّةً ، وذِكرَهُم إلَا انتِشارا وكَثرَةً ، وحُجَّتَهُم إلّا وُضوحا وقُوَّةً ، وفَضلَهُم إلّا ظُهورا ، وشَأنَهُم إلّا عُلُوّا ، وأقدارَهُم إلّا إعظاما ، حَتّى أصبَحوا بِإِهانَتِهِم إيّاهُم أعِزّاءَ ، وبِإِماتَتِهِم ذِكرَهُم أحياءً ، وما أرادوا بِهِ وبِهِم مِنَ الشَّرِّ تَحَوَّلَ خَيرا ، فَانتَهى إلَينا مِن ذِكرِ فَضائِلِهِ وخَصائِصِهِ ومَزاياهُ وسَوابِقِهِ ما لَم يَتَقَدَّمهُ السّابِقونَ ، ولا ساواهُ فيهِ القاصِدونَ ، ولا يَلحَقُهُ الطّالِبونَ ، ولَولا أنَّها كانَت كَالقِبلَةِ المَنصوبَةِ فِي الشُّهرَةِ ، وكَالسُّنَنِ المَحفوظَةِ فِي الكَثرَةِ ، لَم يَصِل إلَينا مِنها في دَهرِنا حَرفٌ واحِدٌ ، إذا كانَ الأَمرُ كَما وَصَفناهُ . ۳

1.أبو جعفر محمّد بن عبد اللّه السمرقندي ، أحد متكلّمي المعتزلة : كان عجيب الشأن في العلم والذكاء وصيانة النفس ونبل الهمّة والنزاهة ، بلغ في مقدار عمره ما لم يبلغه أحد من نظرائه . وكان المعتصم يعظّمه جدّا . قال ابن أبي الحديد : وهو الذي نقض كتاب «العثمانيّة» على أبي عثمان الجاحظ في حياته . ودخل الجاحظ الورّاقين ببغداد . فقال : من هذا الغلام السوادي الذي بلغني أنّه تعرَّض لنقض كتابي! وأبو جعفر جالس ، فاختفى منه حتى لم يَرَه . وكان أبو جعفر يقول بالتفضيل على قاعدة معتزلة بغداد ، ويبالغ في ذلك ، وكان علويّ الرأي ، محقّقا منصفا ، قليل العصبيّة . مات سنة أربعين ومئتين من الهجرة . وتعبير ابن أبي الحديد في حقّ هذا الرجل ب «شيخنا» مع وجود الفاصلة الزمنيّة الكبيرة بينهما لكونه من المعتزلة ، وكثيرا ما يعبّر في شرح نهج البلاغة عن شيوخ المعتزلة ب «شيخنا» (راجع شرح نهج البلاغة : ج ۱۷ ص ۱۳۳ والمعيار والموازنة : ص ۴ وسير أعلام النبلاء : ج ۱۰ ص ۵۵۰ الرقم ۱۸۲) .

2.شرح نهج البلاغة : ج ۱۳ ص ۲۸۵ .

3.شرح نهج البلاغة : ج ۱۳ ص ۲۲۳ .

  • نام منبع :
    دانش نامه اميرالمؤمنين علیه السلام بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج9
    سایر پدیدآورندگان :
    محمّد محمّدی ریشهری، با همکاری: سیّد محمّدکاظم طباطبایی و سیّد محمود طباطبایی‏نژاد، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، محمّد علی سلطانی، مهدی مهریزی، سیّد ابوالقاسم حسینی(ژرفا)، و جواد محدّثی
    تعداد جلد :
    14
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1386
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 40452
صفحه از 551
پرینت  ارسال به