از جمله حضرت سجّاد عليه السلام در صلوات شعبانيه فرموده است :
اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ الفُلكِ الجارِيَةِ فِي اللُّجَجِ الغامِرَةِ؛ يَأمَنُ مَن رَكِبَها ويَغرَقُ مَن تَرَكَها ؛ المُتَقَدِّمُ لَهُم مارِقٌ؛ وَالمُتَأَخِّرُ عَنهُم زاهِقٌ، وَاللّازِمُ لَهُم لاحِقٌ . ^۱ خداوندا ! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست ؛ آن كشتى شتابان در درياهاى ژرف ، كه هر كس بدان درآيد ، در امنيت خواهد بود و هر كس از آن سر برتابد ، نابود مى شود . پيشى گيرندگان بر آنان منحرف و بازماندگان از آنان از دست رفتنى و همگامان با آنان به مقصود رسَنده اند .
بدين سان، پيشوايان الهى، لزوم اعتدال در انديشه و زندگى را براى انسان طرح كرده و بدان تأكيد ورزيده اند و از اين همه، به روشنى مى توان دريافت كه خروج از اعتدال و افتادن كام افراط و تندروى، پيامدى جز ناهنجارى و گاه كشيده شدن به فساد ، نخواهد داشت .
خوارج، در حوزه فرهنگ اسلامى ، جريانى است افراطى با مواضعى تند و به دور از اعتدال . اين ويژگى خوارج در احاديث نبوى با عنوان «تعمّق» آمده است :
إنَّ أقواما يَتَعَمَّقونَ فِي الدّينِ يَمرُقونَ مِنهُ كَما يَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ . ^۲ گروهى هستند كه در دين ، سختگيرى مى كنند و چون رها شدن تير از كمان، از دينْ دور مى شوند .
اكنون و پيش تر از آن كه به ريشه هاى جريان خوارج بپردازيم ، اندكى اين اصطلاح را بكاويم .

اعتدال از نگاه دين

اسلام ، دين «وسط» است ^۱ و آموزه هاى آن سرشار از تأكيد بر اعتدال ، جامع نگرى ، همه سو انديشى و لزوم به دور بودن از افراط ويكسويه نگرى است .
پيامبر خدا كه آيين الهى اسلام را برنامه تكامل مادّى و معنوى معرّفى مى كرد و بر جامعيت و كمال آن در اشتمال بر مصالح فردى و اجتماعى تأكيد مى ورزيد ، افراط و يكسويه نگرى را بزرگ ترين خطر امّت و آيينش تلقّى مى كرد و بر اين حقيقت ، بارها در طول حيات پربارش تأكيد ورزيد .
آن بزرگوار مى فرمود :
لا يَقومُ بِدينِ اللّهِ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ . ^۲ دين خدا را جز كسى كه از همه سوى بر آن تسلط دارد ، نمى تواند برپا دارد.
آن حضرت اين باور را داشت و بر آموختن آن به امّت ، تلاش مى كرد؛ چرا كه تنها تلاش هاى كسانى در يارى دين به ثمر مى نشيند كه در ديندارى ، همه سو نگر باشند و در ذهن و زبان و تكامل فردى و اجتماعى همه آموزه هاى دين را بنگرند . از اين روى مى فرمود :
إنَّ دينَ اللّهِ لَن يَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَميعِ جَوانِبِهِ. ^۳ دين خدا را جز آن كس كه از همه سو بر آن احاطه دارد ، يارى نمى رساند .
پيامبر خدا افزون بر آموزه هاى زندگى براى هدايت امّت و استوارى آنان در مسير كمال و تحقّق عينى امّت وسط ، الگوهايى نيز معرّفى كرد ، و بر لزوم تمسّك مسلمانان بر سنّت و عترت تأكيد ورزيد و عترت خويش را چهره هاى برجسته اعتدال و حدّ وسط شناسانْد . ^۴ امامان عليهم السلام بر اين جايگاه اهل بيت نيز اشاره كرده اند و