فصل بيست و هفتم : رحمان، رحيم
واژه شناسى «رحمان» و «رحيم»
صفت «رحمان (رحمتگر)» بر وزن فعلان و «رحيم (مهربان)» بر وزن فعيل، هر دو، ساخت مبالغه از مادّه «رحم» اند كه دلالت بر رقّت و مهربانى و رأفت دارد، و با وجود آن كه دو ساختِ فَعلان و فعيل از ساخت هاى مبالغه اند، امّا فعلان، مبالغه بيشترى نسبت به فعيل دارد. بر اين پايه، دلالت «رحمان» بر رحمت، قوى تر از دلالت «رحيم» است.
رحمان و رحيم، در قرآن و حديث
قرآن كريم، صفت «رحيم» را در كنار صفت «غفور»، ۷۱ بار، و با «عزيز» ، سيزده بار و با «توّاب» ، نه بار و با «رئوف» نيز نه بار و با «رحمان» ، پنج بار (افزون بر ورود هر دو در «بسمله» در ۱۱۴ موضع) و با هر يك از «ودود» و «ربّ» و «بَرّ»، يك بار ياد كرده است.
تعبير «به شما مهربان است» دو بار، و «به مؤمنان مهربان است» يك بار در قرآن آمده است و رحمت، در جاهاى بسيارى از قرآن كريم، به خدا عز و جلنسبت داده شده است. صفت «رحمان (رحمتگر)» در برخى احاديث، بر رحمت فراگير خدا براى تمامىِ آفريدگان دلالت دارد ؛ امّا صفت «رحيم (مهربان)» بر رحمت ويژه خدا دلالت دارد كه تنها مؤمنان را در بر مى گيرد : «رحمتگر است به تمامىِ آفريدگانش و مهربان است ، تنها به مؤمنان».
تفسيرهاى ديگرى نيز در احاديث، براى نام هاى «رحمان» و «رحيم» وارد شده است. نكته مهم در باب رحمت خدا، اين است كه رحمت، گاه درباره رقّت و مهربانى به كار مى رود و گاه ديگر درباره اثر رقّت (مانند: آمرزش). از آن جا كه رقّت، دلالت بر دگرگونى و انفعال دارد و از اوصاف آفريدگانِ ناقص به شمار مى آيد و به ذات الهى راه ندارد، بنا بر اين، هر گاه رحمت براى خدا به كار مى رود، افعالى مانند آمرزش و پاداش دادن به بندگان و روزى رساندن به ايشان، از آن اراده مى شود كه از آثار رقّت و رأفت هستند.
