بااستعداد كه مستعد براى تحصيل اين دانش هستند ، محدود باشند ، وجوب كفايى در مورد آنها تبديل به وجوب عينى مى شود .

۲ . آموختن مستحب

هر دانشى كه مقدّمه تقويت بنيه مادّى و يا معنوى فرد يا جامعه است ، ولى بدون آن ، ضربه اى به نيازهاى اصولى انسان وارد نمى شود ، آموختن آن ، ممدوح و مستحب است ، و اگر كسى آن دانش را با انگيزه الهى بياموزد ، نزد خداوند متعال ، پاداش خواهد داشت . آموختن دانش هاى مازاد بر نيازهاى ضرورى جامعه ، از مصاديق تعلّم ممدوح به شمار مى رود .

۳ . آموختن حرام

هر دانشى كه فساد بيافريند و براى فرد و يا جامعه زيانبار باشد ، آموختن آن از نظر اسلام ، حرام است؛ مانند : سِحر ، كهانت و نجوم كه در زمان هاى گذشته رواج داشته است . همچنين است علومى كه در جهت تهاجم فرهنگى به كار گرفته مى شوند و يا موجب ترويج فساد اخلاق در جامعه مى شوند و يا دانش ساخت سلاح هاى كشتار جمعى؛ مگر در صورتى كه براى دفاع و مقاصد صلح آميز باشد .

۴ . آموختن مكروه

دانشى كه مقدّمه فساد نيست ، ولى سودى نيز در بر ندارد ؛ مانند علم انساب ، همان طور كه در احاديث بند «د» از فصل پنجم ملاحظه شد ، اگر مستقلاً مورد ارزيابى قرار گيرد ، آموختن آن مباح به شمار مى آيد؛ ولى اگر از نظر اين كه

انجام دادن تكاليف اعتقادى و عملى خود نيستند ، تحصيل آن از نظر اسلام بر فرد فرد جامعه واجب است؛ مانند شناخت اصول عقايد و شناخت واجبات و محرّمات و يا ارزش ها و ضدّ ارزش ها در اسلام كه بر همه مردم واجب است و يادگيرى هر شخص ، موجب سقوط تكليف از ديگرى نمى شود .

ب ـ علومى كه تحصيل آنها ، واجب كفايى ^۱ است

دانشى كه مقدّمه سازندگى و تأمين نيازهاى اجتماعى است و جامعه بدون آن ، قادر به ادامه حيات نيست و يا با مشكل جدّى رو به رو مى شود و يا نمى تواند در مقابل تهاجم احتمالى دشمن از خود دفاع كند ، تحصيل آنها بر افرادى از جامعه كه توان تحصيل آن دانش را دارند ، واجب كفايى است ؛ بدين معنا كه بر همه كسانى كه استعداد تحصيل آن دانش را دارند ، واجب است آن دانش را بياموزند؛ ولى اگر عدّه اى به اندازه كفايت ، براى آموختن آن اقدام كردند ، تكليف از ديگران ساقط مى شود .
بر اين اساس ، تعدّد رشته هايى كه تحصيل آن واجب كفايى است ، به تناسب نيازهاى جامعه در زمان هاى مختلف ، متفاوت است . براى مثال ، تحصيل دانش انرژى هسته اى در شرايطى كه جامعه اسلامى نيازمند به آن نباشد ، واجب نيست؛ ولى در شرايطى كه مردم مسلمان براى دفاع از خود ، نيازمند به آن هستند، به موجب آيه «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ ؛ ^۲ و در برابر آنان ، هر نيرويى كه مى توانيد ، فراهم آوريد» ، تحصيل آن ، واجب كفايى است و در صورتى كه اشخاص