مطالعه دقيق اين فصل نشان مى دهد كه قرآن و احاديث اسلامى در مبحث موانع شناخت ، عمدتا بر اين دسته از موانع ، تأكيد كرده اند .

نكته دوم : ريشه موانع نور دانش و حكمت

اشاره كرديم كه ظلم ، كفر ، اسراف و فسق و به طور كلّى آنچه در اسلام به عنوان گناه شناخته مى شود ، موانع نور علم اند . نكته مهم و قابل توجّه اين است كه با ريشه يابى دقيق ، به اين نتيجه مى رسيم كه همه موانع نور دانش به يك ريشه اصلى مى رسد و آن ، غلبه يافتن هوس است . از اين رو ، هوس را در صدر موانع معرفت برشمرديم .
هوس ، توفانى است كه غبارهايى به رنگ انواع ناشايستگى ها ايجاد مى كند . اين غبارها آينه دل را تيره و انسان را از نور دانش ، بى بهره مى كند و با آن كه مى داند ، گم راه مى شود ، همان طور كه خداوند عز و جل فرموده است :
«أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـهَهُ هَوَلـهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَـوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِنم بَعْدِ اللَّهِ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ . ^۱ آيا آن كس را ديده اى كه هواى نفسش را خداى خود گرفت و خداوند ، او را با وجود آگاهى اش، بى راه گذاشت وبر گوش ودل او مُهر نهاد وبر چشمش پرده كشيد. پس چه كسى پس از خداوند، او را هدايت مى كند؟ آيا پند نمى گيريد؟» .
بنا بر اين ، براى مبارزه اساسى با موانع نور دانش ، قطع كردن ريشه هوس ،

موانع ، انديشه را از تشخيص درست حقايق عقلى ، و قلب را از بركات الهام ها و ارشادهاى غيبى الهى محروم مى سازد .
دسته سوم ، موانع علم حقيقى و يا نور علم؛ مانند : ظلم ، كفر ، اسراف ، فسق و به طور كلّى ، گناه . ^۱ اين موانع ، آينه دل را تيره و تار و جان را بيمار مى سازند و آدمى را از دانش حقيقى و نور دانش ، بى بهره مى كنند ؛ هر چند داراى مراتب والايى از دانش هاى رسمى باشند . اگر اين بيمارى مزمن گردد ، جوهر آينه دل ، فاسد مى شود و انسان به طور اصولى از مدار هدايت الهى خارج و در وادى گم راهى ابدى گرفتار مى گردد . قرآن ، در وصف آنان مى فرمايد :
«كَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا كَانُواْ يَكْسِبُونَ * كَلاَّ إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ يَوْمَـلـءِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ . ^۲ چنين نيست ، بلكه آنچه كرده اند ، بر دل هايشان زنگار نهاده است. چنين نيست، آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند» .
و نيز مى فرمايد :
لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَآ أُوْلَـلـءِكَ كَالأَْنْعَـمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـلـءِكَ هُمُ الْغَـفِلُونَ . ^۳ دل هايى دارند كه با آن در نمى يابند و ديدگانى دارند كه با آنها نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند . آنان ، همچون چارپايان اند؛ بلكه گم راه تر . آنان ، همان غافلان اند» .