و محمّد، جز فرستاده اى كه پيش از او [ هم] پيامبرانى [آمدند و ]گذشتند، نيست. آيا اگر او بميرد و يا كشته شود، از عقيده خود بر مى گرديد؟» .
اين آيه و نيز مفهوم آيه زير (طبق تفسير امام باقر عليه السلام ) ^۱ ناظر به تجديد حيات «نادانى» در تاريخ اسلام است :
«وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَـهِلِيَّةِ الْأُولَى. ^۲ و مانند روزگار جاهليّت قديم، زينت هاى خود را آشكار مكنيد» .
پيامبر صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايد :
بُعِثتُ بَينَ جاهِلِيَّتَينِ، لاَُخراهُما شَرٌّ مِن اُولاهُما. ^۳ ميان دو جاهليّت ، برانگيخته شدم كه دومينِ آن ، بدتر از اوّلى است.

عوامل بازگشت جاهليّت

مسئله مهم، شناخت عوامل بازگشت به جاهليّت و به فرموده قرآن، «بازگشت به گذشته ها (انقلاب إلى الأعقاب)» است . در يك نگاه كلّى، عوامل بازگشت (ارتجاع) را به دو دسته مى توان تقسيم كرد : عوامل فردى و عوامل اجتماعى .

الف ـ عوامل فردى بازگشت

همه آنچه با عنوان «موانع علم و حكمت» و «آفت هاى خرد» ذكر شده، از عوامل فردى بازگشت به جاهليّتِ نخستين ، به شمار مى روند، كه پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام مبارزه با آنها، نشانه هايى برايش قرار داد .
اين آفاتِ خردمندى ، به هر ميزان كه در كسى تحقّق يابد، او را به مرز

همانا من براى شما مانند پدرم؛ شما را آموزش مى دهم.
نبوّت پيامبر اكرم و برنامه هايى كه ايشان براى روش صحيح زندگى آورد ، منطبق با موازين عقلى وعلمى بود كه اگر دانشمندان در صدد شناخت آن برآيند، به روشنى مى توانند صداقت او را درباره ارتباطش با مبدأ هستى ، درك كنند:
«وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلَى صِرَ طِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ . ^۱ و كسانى كه از دانش ، بهره يافته اند، مى دانند كه آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، حق است وبه راهِ آن عزيزِستوده[صفات]،راهبرى مى كند» .
بر اين اساس، پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را از پيروى از آنچه بدان علم ندارند، به شدّت بر حذر مى داشت و اين آيه را براى آنان تلاوت مى فرمود :
«وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَـلـءِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْـئولاً. ^۲ و چيزى را كه بدان علم ندارى، دنبال مكن؛ زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش ، واقع خواهند شد» .

هشدار قرآن

قرآن كريم، با تأكيد بر ضرورت تداوم نهضت علمى ـ فرهنگى اسلام، به مسلمانان هشدار داده كه مبادا پس از پيامبر اسلام، به عصر جاهليّتِ قبل از اسلام بازگردند :
«وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَـبِكُمْ . ^۳