ولى با تأمّل ، معلوم مى شود كه حقيقت ، اين است كه هر ندانستنى، نكوهيده و هر دانستنى، پسنديده نيست؛ بلكه بر عكس، برخى از دانستن ها زيانبار ، و برخى از ندانستن ها مفيد و سازنده اند و درست به همين دليل، در اسلام، تلاش براى تحقيق و كشف برخى از امور و اسرار، ممنوع شده است.
توضيح بيشتر اين موضوع، در متن احاديث باب «وظايف نادان» از اين بخش ^۱ ، و نيز در بند «آنچه آموختنش ، حرام است» از احكام تعلّم، ^۲ و همچنين در بند «پرسيدن از چيزهايى كه پاسخش زيانبار است» از آداب پرسش، ^۳ آمده است .

۲ . نادانى نسبت به معارف مفيد

بى ترديد، اسلام براى همه علوم و معارفى كه در خدمت انسان اند، ارزش قائل است وتحصيل آنها را ، در صورتى كه جامعه نيازمند به آنها باشد و افرادِ آگاه به آنها به اندازه كافى وجود نداشته باشند، واجب مى داند؛ ^۴ ليكن اين ، بدان معنا نيست كه نادانى نسبت به همه اين علوم، براى همه مردم، مذموم يا خطرناك است .
به بيان ديگر، ادبيات، صرف و نحو، منطق، كلام، فلسفه، رياضى، فيزيك، شيمى و ساير رشته هاى علوم و فنون ، در خدمت انسان ، و از منظر اسلام، ارزشمندند؛ ولى نمى توان پذيرفت كه ندانستن اين علوم، ريشه همه شرور، بزرگ ترين مصيبت، زيانبارترينِ دردها، خطرناك ترين دشمن و شديدترين فقر است و چنانچه كسى برخى از اين علوم و يا همه آنها را نداند، بدترينِ جنبندگان

براى فهم درست آيات و احاديثى كه درباره مذمّت جهل و جاهل و علائم و احكام آن ، و در يك جمله، ضرورتِ «جهل زدايى» وارد شده، نخستين مسئله اين است كه: جهل چيست؟ و آيا از منظر اسلام، مطلق جهل ، مذموم و خطرناك است ، يا معناى خاصّى از آن ؟ و در صورت دوم، آن معناى خاص كدام است ؟
به عبارت ديگر ، بايد فهميد كه: كدام جهل، ريشه همه شرور است ؟ كدام جهل، بزرگ ترين مصيبت است ؟ كدام جهل، بدترين و زيانبارترينِ دردها است ؟ كدام جهل، شديدترين فقر است ؟ كدام جهل، خطرناك ترين دشمن است ؟ وكدام جاهل به فرموده قرآن كريم، «شرّ الدّواب (بدترين جنبنده)» است و به گفته امام على عليه السلام : مرده اى در ميان زندگان است.

معانى واژه «جهل»

به طور كلّى، براى جهلِ مذموم، چهار معنا متصوّر است:
اوّل، مطلق نادانى ،
دوم، نادانى نسبت به علوم و معارف مفيد و سازنده،
سوم، نادانى نسبت به ضرورى ترين معارف مورد نياز انسان ،
چهارم ، نيرويى در مقابل خِرد .
و اينك ، توضيح اين معانى :

۱ . مطلق نادانى

هر چند در نگاه ابتدايى ، به نظر مى رسد كه مطلق نادانى، زيانبار و مذموم است،