عقل در احادیث، مقابل شهوت و هوای نفس است. از این رو، آثار عقل نیز درست در مقابل نتیجه‌ی شهوت و هوای نفس قرار خواهد گرفت.
جهل در برخی احادیث، مقابل عقل قرار گرفته است. مرحوم کلینی این گونه احادیث را با عنوان «عقل و جهل» می‌آورد و از «علم و جهل»، استفاده نکرده است؛ البته در احادیث، گاهی تقابل علم و جهل نیز دیده می‌شود^۱ ؛ اما غالباً جهل در برابر عقل قرار گرفته‌است.^۲
از احادیثی که درباره عقل و جهل و ویژگی‌ها و آثار آنها وارد شده است نیز چنین برمی‌آید که این دو، درست در نقطه مقابل یکدیگرند و دو نیروی متضادّ در انسانند. اما تقابل عقل با شهوت می‌رساند که جهل در این احادیث به معنای شهوت نیز هست.
گویا در کلمات حضرت امیر علیه السلام و نیز دیگر معصومان علیهم السلام جهل معنای واحدی ندارد؛ گاه جهل به معنای نادانی یا عدم علم است و از این رو در مقابل علم قرار می‌گیرد. این معنای جهل، امری عدمی است. اما گاه جهل به معنای شهوت و امری وجودی مطرح است. جهل به این معنا در مقابل عقل قرار می‌گیرد و این دو یعنی عقل و جهل دو نیروی متضادند که آدمی همیشه شاهد تنازع آنها با یکدیگر است.
گفتنی است که در حدیث معروف «جنود عقل و جهل» منقول از امام صادق علیه السلام علم از جنود عقل و جهل از جنود جهل برشمرده شده و این دو در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند. همان‌گونه که فرماندهان آنها (عقل و جهل) در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کرده‌اند.^۳ روشن است که مقصود از جهلی که فرمانده سپاه است با جهلی که سپاهی و سرباز است، متفاوت است: جهل فرمانده، همان نیروی شهوت است که در مقابل نیروی عقل قرار می‌گیرد و طبعا لشکر و سپاه فراوان در اختیار دارد.

عقل در احادیث، مقابل اموری چون شهوت، هوای نفس، آرزوهای دور و دراز، کبر و غرور، خشم و طمع و عُجب قرار گرفته است. به چند حدیث از امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره می‌شود:
الْعَقْلُ صَاحِبُ جَیْشِ الرَّحْمَنِ وَ الْهَوَی قَائِدُ جَیْشِ الشَّیْطَانِ وَ النَّفْسُ مُتَجَاذِبَةٌ بَیْنَهُمَا؛^۱خرد فرمانده لشکر الهی و هوس فرمانده‌ی لشکر شیطان است؛ نفس هم در میان این دو سرگردان است.الْعَقْلُ وَ الشَّهْوَةُ ضِدَّان؛^۲خرد و شهوت ضد یکدیگرند.قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَه؛^۳شهوت‌ها خرد او را پاره می‌کنند.قَاتِلْ هَوَاکَ بِعَقْلِک؛^۴با عقل خود به جنگ هوس خویش برو.اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمَلَ یُسْهِی الْعَقْل؛^۵بدانید که آرزو، خرد را دچار غفلت می‌کند.الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْأَلْبَاب؛^۶خشم، خردها را تباه می‌کند.أَکْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِع؛^۷بیش‌ترین جایگاه سقوط خردها، زیر پرچم طمع‌هاست.إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِیلٌ عَلَی ضَعْفِ عَقْلِه؛^۸خودپسندی انسان، نشانه‌ی کم خردی اوست.