فصل دوم: روش عقلی

اهمیت عقل و جایگاه آن در انسان

اهمیّت عقل بر همگان روشن است، چرا که وجه ممیّز انسان از موجودات دیگر، عقل اوست و آدمی با تعقّل به حیات انسانی خویش ادامه می‌دهد. این حقیقت در متون دینی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند متعال در قرآن کریم پلیدی را از آن کسانی می‌داند که عقل خود را به کار نمی‌برند: (وَ یَجعَلُ الرِّجْسَ علی الذّینَ لا یَعقِلُون)^۱؛ «قرار دهیم پلیدی را برای آنان که تعقل نمی‌کنند». در احادیث نیز انسانیّت انسان به عقل او دانسته شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل؛^۲خداوند چیزی را برای بندگان بهتر و برتر از عقل قسمت ننموده است.
و نیز در جایی دیگر می‌فرماید:
إِنَّ حَسَبَ الرَّجُلِ دِینُهُ وَ مُرُوءَتَهُ خُلُقُه ُوَ أَصْلَهُ عَقْلُه؛^۳همانا حسب و نسب انسان دین اوست و مردانگی او اخلاقش و حقیقت او عقل اوست.
و امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می‌فرماید:
أَصْلُ الْإِنْسَانِ لُبُّهُ وَ عَقْلُهُ دِینُه؛^۴اصل انسان خرد او است.

به نظر می‌رسد این سیره عقلا نیز مانند سیره مربوط به خبر واحد به عقل بر می‌گردد و صرف اعتباری که بتوان آن را کنار گذاشت و روش دیگری اعتبار کرد، نیست. زیرا اگر ظهور معتبر نباشد و انسان‌ها در بیان مقاصدشان صرفاً از نص استفاده کنند، زندگی اجتماعی غیر ممکن یا مشقّت‌آمیز خواهد بود و این خلاف عقل و حکمت است.
نکته آخر این که ممکن است چند حدیث، ظاهراً در یک معنی باشند اما وقتی این احادیث را کنار هم بگذاریم در مجموع به نص تبدیل شود و هر گونه احتمال خلافی از ذهن مخاطب پاک شود.
برای مثال آیات و احادیث متعدّدی در خصوص معاد جسمانی وارد شده که هر کدام از این آیات و احادیث به تنهایی ظاهر است، اما وقتی خداوند با الفاظ مختلف بر معاد جسمانی تأکید می‌کند، اگر با منطق کل‌نگری به این الفاظ نگاه شود، احتمال خلاف به صفر می‌رسد و این الفاظ با ملاحظه همدیگر در حکم نص خواهند بود.