مطرح نمودکه یکی از این دو ادعا، یعنی ادعای عضدی را خود ایشان مردود دانست. اما در خصوص ادعای دوم که از علّامه در باب حادی عشر ذکر شده بود، باید گفت با دقت در عبارت علامه روشن می‌شود که این عبارت خارج از محل بحث می‌باشد.
کلام علّامه حلی چنین است:
الباب الحادی عشر،‌ فیما یجب علی عامّه المکلفین من معرفة اصول الدین. اجمع العلماء کافّه علی وجوب معرفة الله تعالی و صفاته الثبوتیه و السلبیه و ما یصحّ علیه و ما یمتنع عنه و النبوة و الامامة و المعاد بالدّلیل لا بالتقلید؛^۱باب یازدهم درباره اصول دین است که معرفتش بر همه مکلفین واجب است. همه عالمان اجماع کرده اند که معرفت خدای متعال و صفات ثبوتیه و سلبیه او _ اصطلاحاً توحید _ و آنچه بر او رواست و آنچه از او ممتنع است.
_ اصطلاحاً عدل _ ، نبوت، امامت و معاد با دلیل، و نه تقلید، واجب است.
در مورد این اجماع منقول نکات زیر قابل توجه است:
اوّلاً: این ادّعای اجماع، عام نیست و همه معارف اعتقادی را در بر نمی‌گیرد، بلکه در مورد وجوب معرفت درباره پنج مسأله مذکور که همان اصول دین است، آمده است؛ نه همه اعتقادات، از جمله فروع اعتقادات که بحث حجیّت خبر واحد عمدتاً درباره آن است.
ثانیاً: اقوالی که شیخ انصاری پس از قول اول نقل می‌کند، بیانگر عدم وجود اجماع در مسأله است.
ثالثاً: اجماع، بر اساس دیدگاه شیعه، اگر به سنّت منتهی نشود، حجیّت ندارد و در موضوع بحث چنین مطلبی احراز نشده است.

دلیل دوم: اطلاق و عمومیت نهی از ظن

برخی با تمسّک به ادلّه نهی از تبعیّت ظنّ در اعتقادات به عدم حجیّت آن استدلال نموده‌اند. مانند آیه شریفه (انّ الظنّ لا یُغنی مِن الحقّ شیئاً)^۲؛ گمان، هرگز انسان را از حقّ

نمی‌کنند. بنابراین منظور اخباریین اصطلاحی یعنی ملا امین استرآبادی و پیروانش نیست. وی در کتاب فوائد المدنیّة خود می‌گوید: در اعتقادات یقین لازم است.^۱ البته اخباریونی چون استرآبادی بر این باورند که جمیع روایات کتب اربعه مفید یقین _ یقین عرفی نه عقلی _ است. در نتیجه می‌توان گفت که اختلاف صغروی است (یقینی بودن یا نبودن روایات) نه کبروی (این‌که یقین لازم است یا ظن کفایت می‌کند).^۲
۶. یقین استدلالی واجب است اما جزم و ظنّ حاصل از تقلید نیز کفایت می‌کند. شیخ طوسی در اواخر کتاب العده این نظر را دارد.^۳
از مخالفان حجیت خبر واحد در عقاید، می‌توان به قاضی عبدالجبار از معتزله^۴ و فخر رازی از اشاعره^۵ اشاره کرد و از میان متأخّران شیعه آخوند خراسانی^۶ و از میان معاصرین شیعه می‌توان از علامه طباطبایی^۷ نام برد. آیت الله ملکی میانجی از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی نیز حجیت خبر واحد در عقاید را نمی‌پذیرد.^۸

دلایل منکران خبر واحد

حال که دیدگاه‌های منکران خبر واحد ذکر شد، به بررسی و تحلیل مهم‌ترین دلایلی که به آنها استناد نموده‌اند، پرداخته می‌شود. این ادله را می‌توان در پنج مورد زیر خلاصه کرد:

دلیل اول: اجماع منقول

همان طور که اشاره شد، شیخ انصاری شش نظریه را در باب خبر واحد اعتقادی ذکر کرد. وی در نقل نظریه نخست درباره حجیّت خبر واحد اعتقادی، ادّعای دو اجماع را