مبادی سه‌گانه عمل نقش اساسی دارد، میان این مبادی و میان مبادی و خود عمل، ارتباطی دوطرفه برقرار است.^۱
البته اختیاری بودن این مبادی معانی مختلفی دارد که قدر مشترک آن آزادی انسان در تأثیرگذاری بر روی احداث یا ابقا یا افناء یا تضعیف یا تقویت این مبادی است. از این مبادی آنچه در این جا مورد بحث است تصدیق یا باور است و از معرفت اعتقادی همین معنا مورد نظر است. بنابراین معرفت اعتقادی عملی جوانحی و قلبی و اختیاری است که انسان پس از شناخت مطلبی می‌تواند نسبت به آن قلباً تسلیم شود یا آن را انکار کند.
این معنا از معرفت اعتقادی، اختیاری بوده و می‌تواند مورد تکلیف و امر و نهی قرار گیرد، البته مقدمه این اعتقاد، شناخت موضوع و محمول و نسبت حکمیه است. حتی ممکن است پس از شناختن این موارد، حکم و اذعان به نسبت به صورت ذهنی و غیر اختیاری برای انسان حاصل شود، اما انسان پس از همه این‌ها این قدرت را دارد که در برابر گزاره، تسلیم قلبی شود یا انکار کند؛ همان طور که کافران با یقین به حقانیت پیامبران و آیات آنان به انکار قلبی پرداختند: (و جحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلماً و علواً).^۲
اساساً انسان نقشی جز «عمل» ایفا نمی‌کند، نهایت این‌که اعمال آدمی یا درونی و جوانحی است، یا بیرونی و جوارحی. در عقاید، لازمه تصدیق خدا و رسول او این است که گزاره‌هایی که در وحی و مأثور ذکر شده، مورد تصدیق و اذعان قلبی قرار گیرد و علم و معرفت به این گزاره‌ها کافی نیست. در احادیث نیز سخن از واجبات قلب و اندام‌هاست و برای هر یک وظایفی بیان شده و معرفت و اقرار، واجب قلبی و یا به عنوان عمل قلب مطرح شده است. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
فَفُرِضَ علی القَلبِ غیرَ ما فُرِضَ علی السَّمع و فُرِضَ علی السَّمع غیر ما فُرض علی العَینین... فأمّا ما فُرض علی القلبِ مِن الایمان فالاقرار و المعرفة و العقدُ و الرّضا... فذَلک ما فَرَض اللهُ علی القلبِ مِن الاقرارِ و المَعرفة و هُو عَملُه.^۳

روش عقلی ممکن است. از این رو روش عقلی و نقلی هر دو باید مورد بحث قرار گیرند تا جایگاه هر کدام در مباحث اعتقادی روشن شود.
بدین جهت، بخش دوم که به روش‌شناسی استنباط می‌پردازد به دو فصل تقسیم می‌شود: «شناخت روش عقلی، شناخت روش نقلی». در بخش سوم کتاب یعنی روش‌شناسی دفاع، نیز به جایگاه عقل و نقل اشاراتی خواهد شد.

معرفت اعتقادی، اقسام و درجات آن

از یک‌سو _ چنان که گفته شد _ موضوع علم کلام، عقاید است و از سوی دیگر اهمیت تبیین موضوعِ هر علم نیز ضرورتی انکار ناشدنی است. بنابراین پیش از سخن درباره هر موضوع جزئی یا کلّی در علم کلام، ابتدا باید حقیقت معرفت اعتقادی روشن شود.
«معرفت» را گاه به معنای «مطلق آگاهی» تعریف کرده‌اند که خود قابل تقسیم به دو بخش «علمِ حضوری» و «علم حصولی» است و علم حصولی به «تصور» و «تصدیق» تقسیم می‌شود. گاهی منظور از معرفت، تصور و گاهی تصدیق و باور است که آن نیز به دو قسم «باور ذهنی» و «باور قلبی» تقسیم می‌شود و البته گاهی نیز مقصود از معرفت، شناخت حقیقت خارجی^۱ است.
در این کتاب، مقصود از معرفت اعتقادی، تصدیق و باور است که عملی جوانحی و اختیاری می‌باشد. توضیح این‌که در نظر مشهور فیلسوفان، معرفت معلول علل و عوامل خارجی است و مبادی سه‌گانه عمل یعنی: «معرفت، میل و اراده» هیچ کدام اختیاری نیستند^۲ اما این نظریه با مشکلات بسیاری روبرو است. به نظر می‌رسد اراده و اختیار در