۴. ردّ شبهات: منظور شبهاتی است که درباره آن مطلب استنباط شده، وارد شده باشد.
۵. ردّ عقاید معارض دین: یعنی پرداختن به عقایدی که در مقابل دین قرار می‌گیرد، حتی اگر کسی بر آن اساس شبهه‌ای وارد نکند. به عنوان نمونه، متکلم در برابر مکتب داروینیسم یا مارکسیسم موضع‌گیری می‌کند، حتی اگر پیروان این مکاتب کاری با اسلام نداشته باشند، چراکه پذیرش آن مکاتب ذاتاً با اسلام معارض است.
باید توجه داشت که این کارها، نسبت به مخاطب و در راستای دفاع از دین است؛ بنابراین اگر عالم دینی برای خودش آموزه‌های دینی را تنظیم نماید و قصدش تبلیغ دین و دفاع از دین نباشد، این نوع تنظیم مورد نظر نیست و به کار او، دفاع نمی‌گویند. به دیگر سخن پس از فهم دین، متکلّم در صدد دفاع از دین برمی‌آید و اگر تنها به استنباط عقاید اکتفا کند او را می‌توان یک عالم دینی یا به تعبیر دقیق‌تر عالم به علم عقیده یا دانشمند عقاید نامید؛ نه یک متکلّم. یعنی وقتی به کسی متکلم گفته می‌شود که در هر دو مقام استنباط و دفاع، اجمالاً نقش آفرینی کند. بنابراین اگر کسی لااقل بخشی از معارف دینی را استنباط نماید و برخی از مراحل دفاع را انجام دهد به گونه‌ای که عرفاً به کار او دفاع گفته شود، می‌توان او را متکلم دانست، هرچند برخی از مراحل مانند ردّ مکاتب معارض را انجام ندهد.
گاهی دفاع به معنای خاص کلمه مورد نظر است و منظور از آن، دو مرحله اثبات عقاید دینی و ردّ شبهات است. این معنای دفاع را می‌توان دفاع بالمعنی الاخص نامید. امّا آنچه در این‌جا از دفاع در مقابل استنباط اراده می‌شود دفاع بالمعنی الاعم است که شامل هر پنج مرحله پس از استنباط می‌شود. در مقام دفاع، متکلم با مخاطب مواجه است و هدف غایی او، دفاع از دین به معنای زمینه سازی برای اعتقاد مردم به دین است که این کار را با تبیین و تنظیم مناسب و قابل قبول برای مخاطب و استدلال به نفع دین و ردّ شبهات و مکاتب معارض با دین انجام می‌دهد.

تنظیم و اثبات اعتقادات دینی پرداخته و به شبهات و اعتراضات مخالفان پاسخ می‌گوید.
در این تعریف هم به «موضوع»، هم به «روش» و هم به «غایت» اشاره شده است. موضوع، اعتقادات دینی؛ روش، روش عقلی و نقلی؛ و غایت این علم، استنباط عقاید و دفاع^۱ از آنها دانسته شده است.^۲ بدین ترتیب سه ویژگی اصلی علم کلام در این تعریف ذکر شده است. البته از این میان، در کتاب حاضر تنها به «روش علم کلام» پرداخته می‌شود و در بحث بعد، توضیح بیشتری در مورد غایت علم کلام و روش آن خواهد آمد.

اهداف و وظایف متکلّم

در بحث قبل، غایت علم کلام، استنباط عقاید و دفاع از آنها دانسته شد. این دو غایت که وظایف و اهداف متکلم نیز هستند؛ قابل تحلیل به شش وظیفه است.
متکلّم بعد از این‌که در مقام اوّل یعنی مقام استنباط یا مقام ثبوت، مثل فقیه در فقه عملی به معارفی دست پیدا کرد، در مقام دفاع یا مقام اثبات پنج کار عمده انجام می‌دهد که عبارتند از:
۱. تبیین و توضیح مطلب: یعنی به زبان مخاطبین آموزه‌های استنباط شده را توضیح داده، در صورت لزوم آن را تحلیل کرده، مبانی و لوازم آن را بیان می‌کند.
۲. تنظیم: یعنی معارف استنباط شده را دسته‌بندی، مقدّم و مؤخّر کرده و در یک نظام قرار داده و با نظم خاصی آنها را مرتب می‌کند.
۳. اثبات: یعنی متکلم با توجّه به وضعیت مخاطب-که مثلاً یک ملحد است یا یک مسیحی یا یک مسلمان مخالف _ آن را اثبات می‌کند. از این رو ممکن است مطلبی را از نقل استنباط کند امّا در موضع اثبات، آن را با عقل اثبات نماید.