فصل پنجم: روش‌شناسی ردّ عقاید معارض دینی

در این فصل وظیفه دیگر متکلم در مقام دفاع یعنی رد اندیشه‌ها و باورهای ضد دینی مورد بحث قرار می‌گیرد.

مفهوم وجایگاه رد عقاید معارض

پس از آنکه متکلم به استنباط عقاید دینی پرداخت در کنار تبیین، تنظیم، اثبات و رد شبهات مربوط به آموزه‌های اعتقادی، به رد مکاتب و عقاید معارض می‌پردازد. متکلم در این مقام و همچنین در رد شبهات، به معنای خاص کلمه در صدد دفاع از دین برمی‌آید؛ زیرا دفاع اکثراً در جایی به کار می‌رود که خطری بالفعل یا بالقوه مطلبی را تهدید کند و متکلم در رد شبهات، به شبهه بالفعل و در رد اندیشه‌های ضد دینی به عقایدی که قابلیت تبدیل به شبهاتی بر ضد عقاید دینی دارند، می‌پردازد.
متکلم در جایگاه رد افکار ضد دینی، در صدد این نیست که شبهه‌ای را که متوجه عقیده‌ای از عقاید دینی شده پاسخگو باشد، بلکه وی به عنوان این‌که خود را حافظ حریم عقاید دینی می‌داند به همه افکار و مسائلی که از ناحیه اشخاص یا مکاتب مختلف مطرح می‌شود و به نوعی در تعارض با اعتقادات دینی قرار می‌گیرد، حساس شده و آن را مورد توجه و نقد و بررسی قرار می‌دهد؛ زیرا که این نوع افکار، هرچند ممکن است بالفعل خطری را متوجه دین نمی‌کنند ولی این قابلیت را دارند که در تقابل با آموزه‌های دین برآیند. به عبارت دیگر، متکلم در رد شبهه رویکرد دفاعی دارد و در برابر شبهه وارد شده به دفاع از دین می‌پردازد تا لطمه‌ای به دین وارد نشود، ولی در رد مکاتب

شبهه در مسائل اعتقادی استفاده کند. در قرآن و روایات برای تفهیم معارف و همچنین پاسخ به مخالفان از مثال و قصه به نحو گسترده استفاده شده است. از جمله، قرآن در پاسخ به شبهه مسیحیان از مثال استفاده می‌کند: (إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُون)^۱ یا در مقام پاسخ به شبهه در معاد از همین روش استفاده می‌کن^۲ نمونه روشن دیگر از این روش، روایتی است که شیخ صدوق در کتاب التوحید نقل کرده است: «هشام بن حکم می‌گوید: ابوشاکر دیصانی به من گفت: در قرآن آیه‌ای هست که اعتقاد ما را قوت می‌بخشد. گفتم: کدام آیه است؟ گفت: (َهُوَ الَّذِی فِی السَّمَاء إِلَهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلَهٌ)^۳ منظور ابوشاکر آن است که این آیه دلالت بر تعدد خداوند می‌کند. (من نمی‌دانستم چه جوابی به او بدهم، پس به حج مشرف شدم و کلام ابو شاکر را به امام صادق علیه السلام گفتم. ایشان فرمود: «این سخن یک کافر خبیث است. وقتی به سویش بازگشتی به او بگو: اسم تو در کوفه چیست؟ خواهد گفت: فلانی. سپس بگو: اسم تو در بصره چیست؟ باز هم خواهد گفت : فلانی. تو نیز بگو: پس خدای ما نیز چنین است، در آسمان خدا است، در زمین خدا است، در دریا خدا است و در همه جا خدا است»^۴ در این روایت امام علیه السلام با استفاده از تمثیل جواب قانع کننده‌ای به شبهه‌گر ارائه نمودند.