فرآیند شبهه زدایی استفاده کند. یکی از این ابزارها تصویرپردازی و به تعبیر دیگر محسوس کردن مطالب عقلی و نظری و ارائه تصویری روشن از مسأله است. برخی از مطالب عقلی اگر صرفاً در قالب نظری و از طریق استدلال مطرح شود، برای بسیاری از افراد قابل درک و فهم نخواهد بود. در این گونه موارد، تصویر سازی و محسوس سازی بهترین روش برای تسهیل فرآیند تفهیم و دفع شبهه از ذهن مخاطب است. در قرآن و روایات از این شیوه به صورت گسترده، برای انتقال پیام، تبیین معارف و پاسخ به شبهات استفاده شده است. برای نمونه می‌توان به روش امام علی علیه السلام در پاسخ به شبهه دانشمند یهودی اشاره کرد. وقتی دانشمند یهودی بحث را به مسائل عقلی می‌کشاند و از «وجه رب» سؤال می‌کند: «وجه رب تو کجا قرار دارد؟»، حضرت برای تفهیم مطلب از ابن عباس می‌خواهد که هیزمی فراهم کرده و آتشی برافروزد، پس از شعله‌ور شدن آتش، از او سؤال می‌کند: «ای یهودی! روی این آتش کجاست؟» یهودی جواب می‌دهد: «برای آن رویی نمی‌بینم» در این هنگام امام علیه السلام می‌فرمایند: «همانا پروردگار من به آتشی ماند که شرق و غرب برای اوست و هر جا نظر کنی روی او را می‌بینی»^۱ اگر قرار بود این مطلب در قالب بحث نظری و با استدلال عقلی ارائه شود، اولاً، وقت زیادی می‌برد و ثانیاً، معلوم هم نبود که مخاطب می‌فهمید یا نه، امیرالمؤمنین علیه السلام با استفاده از روش محسوس سازی معقولات، تصویری روشن از وجه رب، به دانشمند یهودی ارائه و او را متقاعد نمود.

۸. پاسخ به شبهه با روش اقرار گرفتن

پاسخ دهنده به شبهه باید در مقام پاسخ گویی، همه جوانب را در نظر گرفته و نسبت به شرایط، روش مناسب را اتخاذ کند. گاهی شبهه کننده کسی است که احتمال گریز و طفره رفتن او از مطالب حق، وجود دارد، یا از کسانی است که می توانند به صورت
ماهرانه، عقاید باطل خود را توجیه کنند. در چنین مواقعی یکی از روش‌های مناسب برای مواجهه و دفع شبهه اقرار و اعتراف گرفتن از طرف مقابل است، این اقرار گرفتن در ابتدا باید از مبانی مورد قبول شبهه کننده باشد. فایده این کار آن است که باعث می‌شود بحث از اصول و پایه‌های مشترک و مورد اعتراف طرف مقابل شروع شود، در ادامه می توان با استدلال‌های مناسب با اقرارهای شبهه کننده، او را در مقابل اعتراف‌های خود قرار داد و به بن بست کشاند. نمونه‌های این روش در قرآن و روایات بسیار است. از جمله در سوره مؤمنون خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید که در مواجهه با منکران قیامت و روز رستاخیز از آنان نسبت به برخی مسائل اقرار بگیرد.^۲ نمونه دیگر از این روش، مناظره امام رضا علیه السلام با جاثلیق است. در این مناظره حضرت به طور مکرر پیش از هر گونه استدلال از جاثلیق اقرار می‌گرفت، ^۳ از جمله در یک مورد بدون آن که جاثلیق متوجه شود که امام علیه السلام با قصد اقرار گرفتن به جاثلیق فرمود:
ای نصرانی! به خدا سوگند ما ایمان به آن عیسی علیه السلام داریم که ایمان به محمد صلی الله علیه و آله داشت؛ ولی تنها ایرادی که به پیامبر شما داریم این بود که او کم روزه می‌گرفت و کم نماز می‌خواند! جاثلیق متحیر شد و گفت: «به خدا سوگند علم خود را باطل کردی و پایه کار خویش را ضعیف نمودی، من گمان می‌کردم تو داناترین مسلمانان هستی!» امام علیه السلام فرمود: «مگر چه شده؟» جاثلیق گفت: «به خاطر این که می‌گویی عیسی علیه السلام کم روزه و کم نماز بود؛ در حالی که عیسی علیه السلام حتی یک روز را افطار نکرد و هیچ شبی را به طور کامل نخوابید و همیشه صائم الدهر و قائم اللیل بود.» امام علیه السلام ازاین اقرار استفاده فرمود وبیان داشت: «برای چه کسی روزه می‌گرفت و نماز می‌خوان! جاثلیق نتوانست پاسخ بگوید و ساکت شد.^۴

۶. پاسخ به شبهه با طرح احتمال

برخی از شبهاتی که مطرح می‌شود به این دلیل است که شبهه کننده صرفاً به یک جنبه از مسأله نگاه می‌کند و با یک احتمال خود را مواجه می‌بیند و از توجه به جنبه‌ها و احتمالات دیگر غافل است. در حالی که مطلب به گونه‌ای است که احتمالات دیگری قابل طرح است و مطرح ساختن آنها باعث می‌شود، نتیجه مورد نظر شبهه‌گر محقق نشود. در این گونه موارد روش پاسخ به شبهه طرح احتمالاتی است که بر اساس آن، استدلال شبهه کننده مخدوش و مردود می‌گردد. این روش به خصوص در جایی که شبهه‌گر تلاش می‌کند با طرح سریع مقدمات به نتیجه دست یابد و ادعای خود را مطرح سازد، از ارزش و کارایی بالایی برخوردار است. طرح احتمالات گوناگون و ایجاد صورت‌های مختلف برای ادعاهای شبهه‌گر او را به حالت انفعال می‌کشاند و زمینه غلبه بر او را فراهم می‌سازد. به عنوان نمونه می‌توان به مناظره امام علی علیه السلام با یهودیان اشاره کرد که حضرت با طرح احتمالات گوناگون، موجبات تفرق آراء در میان آنها را فراهم ساخته و در ادامه حقانیت سخن خود و بطلان سخن آنان را آشکار می‌سازد.^۱ نمونه دیگر، تعلیم امام حسن عسکری علیه السلام به یکی از شاگردان‌شان، اسحاق کندی است که حضرت به او یاد می‌دهد که چگونه با طرح یک احتمال (احتمال دارد منظور قرآن غیر از آن چیزی باشد که تو گمان می‌کنی) در پیش استادش، او را به تأمل بیشتر و رها کردن ادعای وجود تناقض در قرآن واداشت و به این طریق او را از نوشتن کتابی که در این زمینه آغاز کرده بود، باز دارد.^۲

۷. پاسخ به شبهه با محسوس سازی معقولات

پاسخ به شبهه فرآیندی دو سویه دارد که بر اساس تعامل و تبادل بین پاسخ‌گو و شبهه کننده صورت می‌گیرد. پاسخ گو باید بهترین روش‌ها و ابزارها را برای تأثیر بیشتر و ثمربخش بودن فعالیت خود اتخاذ کند. از این رو لازم است تا از تمامی امکانات برای