201
روش‌شناسي علم کلام

نجران نام برد.۱ آنان پس از شنیدن سخن پیامبر صلی الله علیه و آله مبنی بر این که حضرت عیسی علیه السلام بنده خداوند بود که مثل انسان‌های عادی می‌خورد و می‌نوشید، گفتند: اگر بنده خدا بود، پس پدرش که بود؟ در این موقع فرشته وحی نازل گردید و به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گفت که به آنان بگو: (إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُون).۲ یعنی ولادت مسیح بدون پدر، هرگز دلیل بر الوهیّت یا فرزند خدا بودن نیست، اگر این سخن درست باشد که هر کس بدون پدر متولد شود، خدا پدر اوست؛ پس آدم هم بدون پدرمتولد شد و باید فرزند خدا باشد؛ در حالی که مسیحیان چنین اعتقادی ندارند. در این مناظره، پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با پاسخ نقضی استدلال آنان را در هم فرو ریخت.۳

۵. پاسخ به شبهه با روش پاسخ حلی

آنچه در واقع جواب شبهه است و شبهه را از میان بر می‌دارد پاسخ حلی است که با ارائه دلیل و برهان صورت می‌گیرد، همچنان که در روش قبلی اشاره شد، پاسخ نقضی استدلال شبهه‌گر را تخریب می‌کند و زمینه را برای ارائه پاسخ حلی آماده می‌کند. البته پاسخ‌گو باید با شناخت موقعیت، جایگاه استفاده از پاسخ‌های نقضی و حلی را تشخیص دهد و حتی ممکن است در جایی نیازی به پاسخ نقضی نباشد، یا در جایی به صرف ارائه پاسخ نقضی، شبهه برطرف شود. بسیاری از پاسخ‌های اهل بیت علیهم السلام به شبهات با جواب‌های حلی انجام شده است، به عنوان نمونه می‌توان پاسخ امام رضا علیه السلام به شبهه‌ای در مورد عصمت حضرت ابراهیم علیه السلام اشاره کرد. وقتی مأمون پرسید که آیا عصمت حضرت ابراهیم علیه السلام با گفتن هذا ربی به ستاره و ماه و خورشید سازگار است؟ امام علیه السلام در پاسخ فرمودند: هذا ربی استفهام انکاری و استخباری است و به عنوان مقدمه بررسی و رد پروردگار دانستن اجرام آسمانی است، نه بیان‌گر اعتقاد واقعی حضرت ابراهیم علیه السلام. ۴

1.. ر.ک: على بن ابراهیم قمى، تفسیر القمى، ج۱، ص۱۰۴.

2.. آل عمران: ۵۹.

3.. برای دیدن نمونه‌های دیگر، ر.ک: طبرسی، پیشین، ج۱، ص۲۱، مجلسی، پیشین، ج۹، ص۲۵۵.

4.. ر.ک: شیخ صدوق، التوحید، ص۷۵، ح۲۸.


روش‌شناسي علم کلام
200

پروردگارت را دختران و آنان را پسران است؟ یا فرشتگان را مادینه آفریدیم و آنان شاهد بودند؟
اهل بیت علیهم السلام نیز از این روش در پاسخ به شبهات استفاده می‌کردند، از جمله امام علی علیه السلام در پاسخ به اسقف مسیحی که از ایشان پرسید: شما می‌گویید گستره بهشت به اندازه آسمان‌ها و زمین است، پس جهنم کجاست؟ حضرت با بکارگیری ساختار پرسشی شبهه، به او پاسخ دادند و فرمودند: «اذا جاء اللیل این یکون النهار؟»۱ نمونه دیگر مواجهه حضرت زهرا علیها السلام با ابوبکر است که در پاسخ به شبهه او مبنی بر ارث نبردن آن حضرت از پیامبر صلی الله علیه و آله، از ساختار پرسشی استفاده کرده و فرمودند: «أفی کتاب الله ترث أباک ولا أرث أبی؟»۲ نمونه دیگر مناظره طولانی هشام بن حکم با عمر بن عبید است که محور اساسی آن استفاده از همین روش است. ۳

۴. پاسخ به شبهه با روش پاسخ نقضی

یکی از روش‌های پاسخ به شبهات اعتقادی، استفاده از پاسخ نقضی است. پاسخ نقضی آن است که مبتنی بر استدلال شبهه کننده، مورد نقضی ارائه شود که بتواند ساختمان استدلال وی را فرو بریزد. مورد نقض باید از امور یقینی یا از معتقدات شبهه کننده باشد تا بتواند او را بر سر دو راهی قرار دهد. چون شبهه‌گر نمی‌تواند در برابر امور یقینی شبهه کند، یا از معتقدات قبلی خود دست بکشد، به ناچار از استدلال خود صرف نظر می‌کند. نکته مهم این که در مسیر پاسخ به شبهه، ارائه پاسخ های نقضی باید مقدم بر پاسخ‌های حلی باشد، دلیلش این است که با پاسخ نقضی استدلال شبهه‌گر در هم می‌شکند و به دنبال آن، زمینه مناسب برای ارائه جواب‌های حلی آماده می‌شود. اهل بیت علیهم السلام در موارد متعددی از این روش در مواجهه با مخالفان و شبهه کنندگان استفاده کرده‌اند، به عنوان نمونه می‌توان از مناظره پیامبر صلی الله علیه و آله با مسیحیانِ

1.. مجلسی، پیشین، ج۱۰، ص۵۸.

2.. طبرسی، پیشین، ج۱، ص۱۳۸.

3.. کلینی، پیشین، ج۱، ص۱۶۹،ح ۳.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 196903
صفحه از 235
پرینت  ارسال به