187
روش‌شناسي علم کلام

یک استدلال باشد، همانطور که در استدلال متکلمان در مورد آن صحبت شد. گذشته از این که راه‌های دیگری نیز برای اثبات حقانیت یک مطلب وجود دارد.

اثبات از راه تنبیه و تذکر به فطرت و امور وجدانی

یکی از روش‌های اثبات آموزه‌های اعتقادی ارجاع به فطرت و وجدان است. انسان‌ها با فطرت پاک و توحیدی متولد شده‌اند و این فطریات در همه انسان‌ها وجود دارد و اگر کسی بگوید من آن را نمی‌یابم، او غافل است نه نادان، و غافل نیازمند تنبّه و تذکر است. از ویژگی امور فطری، قابل تجربه درونی بودن آنهاست و اگر به خودمان رجوع کنیم، امور فطری را می‌یابیم. گر چه گاهی غفلت و مشغولیت‌های دنیا مانع از توجه به این امور می‌شود و یادآوری مجدد آن نیاز به تکانه‌ای روحی دارد تا تذکر شکل بگیرد. قرآن در موارد متعددی در مواجهه با انسان‌ها، آنان را به فطرت‌شان ارجاع هد تا از خواب غفلت بیدار شوند و با وجدان خویش به حقایق بنگرند و حکم کنند: (وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَیْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِیَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ عَلَیْهِ یَتَوَکَّلُ الْمُتَوَکِّلُون)۱ «و اگر از آنها بپرسی: «چه کسی آسمانها و زمین را خلق کرده؟» قطعاً خواهند گفت: «خد»ا. بگو: [هان] چه تصور می‌کنید، اگر خدا بخواهد صدمه‌ای به من برساندآیا آنچه را به جای خدا می‌خوانید، می‌توانند صدمه او را برطرف کنند یا اگر او رحمتی برای من اراده کند، آیا آنها می‌توانند رحمتش را باز دارند؟ بگو: خدا مرا بس است. اهل توکّل تنها بر او توکّل می‌کنند».
نمونه‌ای روشن از این روش پاسخ امام صادق علیه السلام در اثبات وجود خداوند برای شخص شبهه زده‌ای است که در حیرت مانده بود و از امام علیه السلام درخواست کرد تا او را به سوی خداوند راهنمایی کند. حضرت پرسید: ای بنده خدا! آیا تا به حال در کشتی سوار شده‌ای؟ گفت: آری. حضرت فرمود: آیا اتفاق افتاده که کشتی بشکند و کشتی دیگری نباشد که نجاتت دهد و شنا هم بلد نباشی؟ گفت: آری. امام علیه السلام فرمود: آیا در این

1.. زمر: ۳۸ همچنین، ر.ک: انعام: ۶۳ _ ۶۴؛ عنکبوت: ۶۱ و ۶۴؛ لقمان: ۲۵ _ ۲۶ و ۳۱ _ ۳۲؛ روم: ۳۳ _ ۳۵ و... .

روش‌شناسي علم کلام
186

در روایتی زندیقی از امام رضا علیه السلام پرسید: دلیل و نشانه وجود خدا چیست؟
امام علیه السلام فرمود: من چون به جسم خود می‌نگرم و می‌بینم که در طول و عرض و کم و زیاد آن و جلوگیری از آفت‌ها و جلب منافع نسبت به آن از خود دخالتی ندارم، یقین می‌کنم که این ساختار را بنیان‌گذاری است و به وجود او اقرار می‌نمایم. افزون برآن، ازآنچه [دراین عالم] از قدرت او، نسبت به حرکت و سیر روز و شب و ایجاد ابرها [برای رساندن باران] و سیر خورشید و ماه و ستارگان و غیره از نشانه‌های عجیب و شگفت انگیز و ظرافت‌ها و دقت‌های حکیمانه می‌بینم یقین می‌کنم که همه این‌ها مقدّری [حکیم] و آفریدگاری [عالم ودانا] دارد.۱
در این بحث از آثار خداوند وجود او اثبات شده است. به این نوع دلیل برهان آنی گفته می‌شود.

اثبات از راه فواید و کارکردها

گاهی برای اثبات ضرورت وجود شخصی مثل پیامبر از کارکردهای منحصر به فرد او استفاده می‌شود. متکلمان برای اثبات نبوت عامه و ضرورت وجود پیامبر از این روش استفاده کرده‌اند. آنان ابتدا حسن نبوت و لطف بودن آن را از طریق فواید پیامبر اثبات می‌کنند، آنگاه به دلیل وجوب لطف، ضرورت وجود پیامبر را اثبات می‌کنند. محقق طوسی و علامه حلی یازده فایده برای وجود پیامبر ذکر کرده‌اند.۲
امروزه کارکردگرایی یکی از گرایش‌های مطرح در مطالعات دینی است و دیدگاه‌های مختلفی درباره آن وجود دارد.۳ به نظر می‌رسد صرف وجود یا عدم وجود کارکرد دلیل درستی یا نادرستی مطلبی نیست، بلکه وجود کارکرد با شرایطی تنها می‌تواند بخشی از

1.. قال الرجل فما الدلیل علیه؟ قال أبوالحسن إنی لما نظرت إلى جسدی فلم یمکنی فیه ‌زیادة و لا‌نقصان فی العرض و الطول و دفع المکاره عنه و جر المنفعة إلیه علمت أن لهذا البنیان بانیا فأقررت به؛ مع ما أرى من دوران‌الفلک بقدرته و إنشاء‌السحاب و تصریف الریاح و مجرى الشمس و القمر و النجوم و غیر ذلک من الآیات العجیبات المتقنات علمت أن لهذا مقدراً و منشئا (کلینى، الکافی، ج۱، ص۷۸).

2.. ر.ک: علامه حلى، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۴۶.

3.. ر.ک: سبحانی، مدخل مسایل جدید کلامی، ج۳ ص۱۷۱ ؛ خسروپناه، کلام جدید، ص۲۴۶.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 196898
صفحه از 235
پرینت  ارسال به