157
روش‌شناسي علم کلام

مثال این مطلب این است که مردی را می بینی که در صدد گناه است. تو او را نهی می‌کنی اما او گناه را رها نمی‌کند. پس تو او را رها می‌کنی به این معنا نیست که تو او را به گناه امر کرده‌ای.۱
از این مثال وجدانی فهمیده می‌شود که اجازه تکوینی خدا به گناه انسان‌ها نه به معنای مجبور بودن آنها به انجام گناه است و نه به معنای رضایت خداوند به گناه. بلکه در عین آزادی انسان، خداوند اذن تکوینی به گناه می‌دهد و تفویض درست نیست.
برخی دیگر از مباحث به گونه‌ای است که در تبیین آن می‌توان از تبیین‌های تجربی و آماری استفاده کرد. گاهی نیز متکلم از ترکیبی از این بیان‌ها استفاده می‌کند. به هر حال متکلم از هر بیانی که هدف از تبیین را برآورده کند، می‌تواند بهره بگیرد.

۳. شرایط تبیین با توجه زمان و مکان

واضح است که شرایط اجتماعی در همه زمان‌ها و مکان‌ها یکسان نیست، گاه شرایط به گونه‌ای است که برای تبیین موضوعات کلامی محدودیتی وجود ندارد. در این صورت کار تبیین به راحتی می‌تواند صورت پذیرد. ولی گاه وضعیت به گونه‌ای است که حساسیت خاصی نسبت به موضوع مورد نظر از جانب اجتماع یا حکومت وقت وجود دارد به گونه‌ای که یا اصلاً نمی‌توان موضع گیری نمود و یا نمی‌توان صریح سخن گفت. در این صورت طبیعی است که تبیین روشن و واضح با مشکلاتی همراه است. از این رو در هر تبیینی باید به شرایط زمان و مکان توجه داشت. برای این شرایط می توان از ماجرای بحث از قدم قرآن یاد کرد. در زمان مامون میان معتزله از یک سو و اهل الحدیث از سوی دیگر در مورد قدم و حدوث کلام الهی بحث در گرفت. معتزله کلام الهی را مخلوق و حادث دانسته و اعتقاد به قدیم بودن قرآن را کفر اعلام کردند. در مقابل اهل الحدیث به قدیم بودن قرآن معتقد بودند. مأمون به تشویق معتزله دستور صادر کرد که بر طبق آن، معتقدان به قدم قرآن باید تأدیب می‌شدند. در پی این فرمان افراد زیادی از جمله احمد بن حنبل پیشوای اهل الحدیث به زندان افتادند و شکنجه‌ها دیدند. این

1.. همان، ص۱۶۰.


روش‌شناسي علم کلام
156

است نه تنها تبیین صورت نگیرد بلکه تبیین متکلم باعث سوء فهم شود و مخاطب را به شدت به دین بدبین نماید و راه را برای طی مراحل بعدی دفاع مسدود نماید.
در برخی از احادیث نسبت به ذکر نکردن برخی مسائل برای اشخاصی که توان فهم آن را ندارند توصیه‌هایی شده است از جمله: وقتی ابن عباس از حضرت سؤال می‌کند که می‌توانم هر آنچه را که از شما شنیده‌ام به دیگران نیز منتقل کنم و به آنها بگویم حضرت می‌فرمایند: بله ولی با گروهی که ذهن‌شان توان فهم و درک و نگه داری این مسائل را ندارند این مسائل را مطرح نکن چون موجب فتنه خواهد شد.۱
همان طور که اشاره شد، عدم توجه به سطح فهم مخاطب در ارائه تبیین، ممکن است باعث بدبینی وی شود. در برخی از روایات مربوط به علم غیب خداوند، امام علیه السلام علم غیب خود را توضیح می‌دهند، ولی با روشن شدن این‌که سطح فهم برخی از مخاطبان در حد درک این مسأله نیست، تبیین را درخور فهم آنان تغییر می‌دهند:
امام صادق علیه السلام فرمود: من هر آنچه در آسمان‌ها و زمین، بهشت و دوزخ است را می‌دانم، سپس اندکی تأمل کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد، لذا فرمود: من این مطالب را از کتاب خدای عزوجل می‌دانم. خدای عزوجل می‌فرماید «بیان هر چیز در قرآن است».۲

۲. شرایط تبیین با توجه به موضوع

موضوعاتی که توسط متکلم توضیح داده می‌شود دارای ویژگی ثابت و یکسانی نیستند. برخی از آنها به گونه‌ای هستند که در تبیین آنها باید بیان عقلی استفاده کرد. در برخی دیگر بیان وجدانی و تنبیهی مفیدتر است. گاهی با ذکر مثال مطلب بهتر به مخاطب منتقل می‌شود. مثلاً در مسأله جبر و اختیار وقتی از بیان تنبیهی استفاده می‌شود، مخاطب وجداناً در می‌یابد که کارهایش را خودش با اختیار و آزادی انجام می‌دهد و به این امر یقین پیدا می‌کند. برای مثال امام صادق علیه السلام پس از رد جبر و تفویض و ذکر امر بین الامرین، در توضیح این نظریه می‌فرماید:

1.. ورام بن ابى فراس، مجموعة ورام، ج۲، ص ۲۲۷.

2.. کلینى، الکافی، ج۱، ص۲۶۱.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 196866
صفحه از 235
پرینت  ارسال به