شد عقل عملی است. تفاوت دیگر استفاده علم کلام از کارکرد تعاملی استقلالی و غیراستقلالی عقل است. استفاده از این کارکرد قدرت عقل را در کشف معارف و حقایق دینی دو چندان می‌کند، زیرا عقل با اتصال به وحی و معلمان الهی، رشد می‌یابد و افق های معرفتی وسیع‌تری را کشف می‌کند.
خلاصه این که کارکردهای عمیق در معارف دینی و علم کلام عبارتند از کارکردهای میزان، مفتاح، استنباط، دفاع، ابزار، تکمیل، تعامل استقلالی و تعامل غیر استقلالی.

تعارض عقل و نقل

در میان مباحث مربوط به عقل، مبحث تعارض عقل و نقل در علم کلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌توان تاریخ علم کلام را با توجه به رویکرد متکلمان به عقل و نقل و ارتباط این دو و تعارض عقل و نقل تفسیر کرد.
قبل از بحث از راه حل تعارض عقل و نقل، به جهت روشن شدن موضوع بحث مناسب است معنا و شرایط تعارض بررسی گردد.

معناشناسی و شرایط تعارض

تعارض از ریشه «عرض» مشتق شده است. عرض در لغت یا به معنی ظاهر شدن است^۱ یا به معنای آنچه در برابر طول قرار می‌گیرد.^۲ بدین سان تعارض از نظر لغت بیانگر این است که دو چیز هم پایه در عرض هم ظاهر شده است. در اصطلاح نیز تعارض در جایی مطرح می‌شود که دو دلیل معتبر در مقابل هم قرار گیرند و با یکدیگر متناقض یا متضاد باشند به گونه‌ای که نتوان میان آنها جمع کرد.^۳
بر این اساس هر چند تعارض دو دلیل، صور مختلفی مثل تعارض دو دلیل قطعی، تعارض دو دلیل ظنی، تعارض دو دلیل وهمی، تعارض دلیل قطعی و دلیل ظنی،

پس خدا رسولان خویش را میان انسان‌ها برانگیخت و انبیا را یکی پس از دیگری به سوی آنان فرستاد،‌ تا وفای به پیمان فطرتش را، از آنان باز خواهند و آنان را به نعمت فراموش شده او یادآوری کنند و از راه تبلیغ با ایشان احتجاج کنند و گنجینه های عقول را اثاره کرده بیرون آورند.
بنابراین خداوند در خرد انسان گنجینه‌های معرفتی قرار داده که بدون تذکر و راهنمایی پیامبران عقل به آنها آگاهی نخواهد یافت، هر چند پس از تذکر و اثاره به نحو استقلالی این معارف را ادراک خواهد نمود و این همان کارکرد تعاملی و استقلالی عقل است.
کارکرد هشتم عقل در معارف دینی، کارکرد تعاملی و غیر استقلالی عقل است.
در این کارکرد عقل و وحی با یکدیگر حقیقتی را بر انسان مکشوف می‌سازد، به گونه‌ای که عقل خواه قبل از اثاره وحی و خواه بعد از آن مستقلاً نمی‌تواند مطلب را کشف کند؛ اما به کمک وحی به حقیقت دست می‌یابد. مثلاً اگر در یک استدلال عقل و وحی هر یک، یکی از مقدمات را بیان کند، نتیجه حاصل تعامل عقل و وحی خواهد بود. برای مثال می‌توان استدلال زیر را برای کشف و اثبات پاداش اخروی و بهشت ذکر کرد:
۱. خداوند به نیکوکاران وعده بهشت داده است.
۲. عقل، خلف وعده را قبیح می‌داند.
نتیجه: بهشت واقعیت داشته و نیکوکاران پاداش خود را در آن خواهند گرفت.
مثال دیگر برای اثبات اختیار آزاد انسان است:
۱. خداوند گناهکاران را در قیامت محاکمه و مجازات خواهد کرد.
۲. محاکمه و مجازات مجبور عقلاً قبیح است.
نتیجه: گناهکاران دارای اختیار و آزادی هستند و نظریه جبر نادرست است.
یکی از تفاوت‌های علم کلام با فلسفه در مورد کارکرد تعاملی است. همان طور که در مباحث مقدماتی ذکر شد، فلسفه علم تک روشی است و روش آن عقلی است در حالی که علم کلام غیر از روش عقلی، از روش نقلی نیز استفاده می‌کند. گذشته از این، روش عقلی و کارکردهای عقل در فلسفه و کلام متفاوت است. یکی از تفاوت‌هایی که قبلاً ذکر