137
روش‌شناسي علم کلام

به نظر می‌رسد جمله عجیب شیخ مفید در نیاز عقل به وحی که آن را به اتفاق و اجماع امامیه نسبت می‌دهد ناظر به همین مقام باشد، نه کارکردهای دیگر عقل که قبلاً ذکر شد. وی می‌نویسد:
اتفقت الامامیه علی انّ العقل محتاج فی علمه و نتایجه الی السمع و انه غیر منفک عن سمع ینبه العاقل علی کیفیه الاستدلال، و انه لابد فی اول التکلیف و ابتدائه فی العالم من رسول؛۱امامیه اتفاق نظر دارند که عقل در دانش و نتایج خود نیازمند نقل است و عقل از نقلی که عاقل را بر چگونگی استدلال تنبیه داده و آگاه سازد،‌ جدا نیست و [از این رو] در آغاز تکلیف در جهان نیازمند رسولیم.
قبل از شیخ مفید، شیخ صدوق نیز مشابه همین نظر را ابراز کرده است.۲
خداوند متعال در قرآن کریم حکمت را از یک سو موهبت الهی می‌داند و از سوی دیگر تنها خردمندان را متذکر به حکمت معرفی می‌کند:
یوتی الحکمة من یشاء من یوت الحکمه فقد اوتی خیراً کثیراً و ما یذکر الا اولوالالباب؛۳ [خدا] به هر کس که بخواهد حکمت می‌بخشد و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیری فراوان داده شده است و جز خردمندان کسی متذکر نمی‌شود.
و امیرالمؤمنین علیه السلام در بیان وظیفه رسولان خداوند در خصوص معرفت و حکمت چنین می‌فرماید:
فبعث فیهم رسله و واتر الیهم أنبیائه، لیستأدوهم میثاق فطرته و یذکّروهم منسیّ نعمته و یحتجّوا علیهم بالتبلیغ و یثیروا لهم دفائن العقول.۴

1.. شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات‏، صص۷ _ ۸

2.. رک: شیخ صدوق، التوحید، ص۲۹۰.

3.. بقره: ۲۶۹.

4.. نهج البلاغه، خطبه اول.


روش‌شناسي علم کلام
136

عقل نامید. در این نقش، عقل می‌تواند برخی از آموزه‌های دینی را کشف و اثبات نماید، برای مثال عقل می‌تواند معاد را اثبات کند. همچنین معارفی در بحث از اسماء و صفات الهی را کشف و بیان کند. همان طور که قبلاً گفته شد اکثر مباحث مرتبط با افعال خدا و عدل الهی با عقل عملی کشف و اثبات می‌شود. البته ممکن است در برخی از این موارد وحی نیز سخن گفته باشد اما عقل بالاستقلال و با قطع نظر از سخن وحی مطلبی را کشف نماید. برای مثال عقل کشف می‌کند که خداوند تکلیف بما لا یطلاق نمی‌کند و به وعده خود با برپایی معاد و بهشت عمل می‌کند.
کارکرد هفتم عقل، در معارف دینی کارکرد تعاملی و استقلالی عقل در راستای کشف عقلی معارف دینی است. این کارکرد عقل را می‌توان در ذیل کارکرد تکمیلی قرار داد اما از آن‌جا که در کارکرد تکمیلی،‌ عقل بدون کمک وحی به مطلبی دست می‌یابد و در کارکرد تعاملی با کمک وحی به حقیقت دست می‌یابد، این کارکرد را جداگانه ذکر شود.
در برخی آموزه‌های دینی بلکه در بسیاری از آموزه‌ها، عقل بدون تعامل و ارتباط با وحی به مطلبی خاص دست نمی‌یابد. اما وقتی به وحی متصل می‌شود و خود را در معرض تعلیم خداوند و فرستادگان او قرار می‌دهد،‌ خود به نحو مستقل به حقیقت ‌‌دست‌می‌یابد.
مانند این که فردی با تعلّم از معلم ریاضیات، راه حلّ عقلی کشف معادله دو مجهولی و سه مجهولی یا انتگرال و دیفرانسیل را درک می‌کند. این درک، از ادراکات مستقل عقل است اما ادراک استقلالی عقل به معنای عدم نیاز به معلم نیست. بسیاری از امور عقلی را که متکلمان امامیه درک کرده‌اند، اما فیلسوفان یونان از درک آن عاجز بوده‌اند از همین دسته است. امروزه وقتی به مطالب ارسطو در بحث توحید دقت می‌شود۱ به نظر عجیب می‌آید که فیلسوف بزرگی چون ارسطو به اموری که امروزه تحت تعالیم وحی به راحتی درک می‌شود، نرسیده باشد.۲

1.. ر.ک: رضا برنجکار،‌حکمت و اندیشه دینی، صص۳۸۸ _ ۴۱۶.

2.. رک: ربانی گلپایگانی، برهان محرک اول در فلسفه ارسطو، نشریه تخصصی کلام، شماره۴ (زمستان۱۳۷۲) صص۵۴ و ۵۸.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 197145
صفحه از 235
پرینت  ارسال به