زندگی دنیوی دارد که اگر انسان‌ها بر اساس این برنامه عمل کنند نه تنها در دنیا سعادتمند خواهند بود، بلکه به سعادت اخروی و ابدی نیز دست خواهند یافت.
بر این اساس اگر عقلِ ابزاری در راستای تحقق این طرح و برنامه که منطبق بر عقل نظری و عملی و آموزه‌های دینی است، گام بردارد و معاش دنیوی را در چارچوب این برنامه تنظیم نماید،‌ وظیفه دینی خود را انجام داده است. البته این مطلب به این معنا نیست که حاصل کار، بخشی از دین است، بلکه منظور این است که کاری دینی انجام شده و حاصل کار به نسبتی که مبتنی بر معارف دینی باشد، دینی است.
در این راستا کاری که عقل ابزاری انجام می‌دهد این است که معارف دینی را که با عقل نظری و عملی و استنباطی به دست آمده به زندگی عملی انسان گسترش می‌دهد و این کار را با تولید علوم مختلف و به خصوص علوم انسانی که درصدد مدیریت و تدبیر زندگی دنیوی است به انجام می‌رساند. البته در این علوم از عقل نظری و تجربی نیز استفاده می‌شود.
ارتباط این کارکرد عقل ابزاری در دین با علم کلام این است که علم کلام در صدد دفاع ا ز دین است و کارکرد عقل ابزاری به معنای ذکر شده نوعی دفاع از دین است، زیرا عقل ابزاری با طراحی الگوی دینی زندگی و پیشرفت، توانمندی و برتری دین نسبت به دیگر مکاتب را در عرصه عمل به اثبات می‌رساند و نشان می‌دهد که زندگی بر اساس آموزه‌های دینی بهتر از زندگی بر اساس آموزه‌های غیر دینی است و بدین سان مصداق این حدیث خواهد بود که : «کونوا دعاةً الی أنفسکم بغیرِ ألسنتکم»^۱ ؛ بدون زبان و گفتارتان به سوی [دین] خودتان دعوت کننده باشید. این مطلب بیانگر تعامل کلام و علوم انسانی است، نه به این معنا که علوم انسانی بخشی از علم کلام است.
کارکرد ششم عقل در معارف دینی این است که عقل نظری و عقل عملی پس از این که خداوند و پیامبر و دین و وحی را اثبات کرد و نقش مفتاحی خود را ایفا نمود، در ادامه راه نیز در کنار وحی به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این فعالیت را می توان نقش تکمیلی

نظریه مختار

همان‌گونه که ذکر شد میزان بودن عقل به این معنا که اگر گزاره نقلی معارض با یقینیات عقلی باشد، باید کنار گذاشته شود یا تأویل شود، مورد قبول است، اما اگر به این معنا باشد که همه آموزه‌های دینی باید مستقیماً برهان عقلی داشته باشد، درست نیست؛ زیرا ممکن است آموزه ای نقلی را عقل درک نکند، اما چون عقل، نقل را اثبات کرده این آموزه نقلی نیز به صورت غیرمستقیم عقلی خواهد بود.
مفتاح بودن عقل به کارکرد نظری عقل بر می‌گردد و امری روشن است، زیرا اگر خداوند با دلیل نقلی اثبات شود، دور باطل پیش می‌آید و محال است. اما مفتاح بودن عقل به این معنا نیست که نقل هیچ نقشی در اثبات خداوند و دین ندارد چون ممکن است نقل برهانی عقلی را ارائه نماید و عقل را نسبت به آن راهنمایی نماید.
مصباح بودن عقل اگر به معنای به رسمیت شناختن عقل استنباطی باشد، این کارکرد عقل از بدیهی‌ترین کارکردهای عقل است و همه متکلمان آن را قبول دارند، حتی مخالفان علم کلام مانند اهل الحدیث و حنابله نیز به صورت حداقلی از این کارکرد عقل استفاده می‌کنند، بدون آن که نامش را ببرند.
گذشته از این سه کارکرد، البته با تفسیری که گذشت، کارکرد دفاعی عقل است که در سه نظریه مذکور به آن توجه نشده است و یکی از کارکردهای مهم عقل در علم کلام و معارف دینی است که توضیح آن گذشت.
کارکرد پنجم عقل در معارف دینی، کارکرد ابزاری است. ممکن است چنین به نظر رسد که کارکرد ابزاری عقل به معنای تدبیر معاش و زندگی دنیوی است و از این رو این کارکرد ربطی به دین و به خصوص علم کلام ندارد. این مطلب بر اساس این تفکر که دین با زندگی این جهانی کاری ندارد و فقط به آخرت می‌پردازد ممکن است درست باشد اما اگر دین را متکفّل هدایت انسان به حیات طیّبه خواه در دنیا و خواه در آخرت بدانیم مطلب به گونه‌ای دیگر خواهد بود.
از دیدگاه دینی هر چند زندگی اصلی و همیشگی، حیات اخروی است اما راه رسیدن به حیات اخروی، حیات دنیوی است و دنیا مزرعه آخرت می‌باشد. اسلام طرحی برای