برخی دانشمندان، کارکرد نظری عقل را با عنوان «علم» یاد می‌کنند و واژه عقل را صرفاً در خصوصِ عقل عملی که درک حسن و قبح عقلی را بر عهده دارد، به کار می‌برند.
بر اساس این اصطلاح، علم و عقل یک حقیقتند و تفاوت‌شان به متعلّق ادراک است. اگر با آن حقیقت واحد، هست‌ها و نیست‌ها درک شود، «علم» نامیده می‌شود و اگر بایدها و نبایدها درک شود، «عقل» نامیده می‌شود. ایشان لغت عرب را شاهد می‌آورد که در معنای عقل، منع از کارهای زشت ذکر شده است.^۱ همچنین غالب احادیث مربوط به عقل، به کارکرد عملی عقل مرتبط است^۲ و نیز این مطلب که عقل شرط تکلیف است و کودک هست‌ها و نیست‌ها را درک می‌کند، اما وقتی به سن تمیز و بلوغ می‌رسد، بایدها و نبایدها را درک می‌کند و از این رو مکلّف به تکلیف می‌شود. برخی اطلاقات عرفی نیز شاهدی بر این استعمال است.^۳
با وجود این در قرآن و احادیث، عقل در کارکرد نظری به کار رفته است. در قرآن پس از ذکر آیات تکوینی از انسان‌ها خواسته شده تا در آنها تعقل کنند و ادراک آیه و نشانه و پی بردن از آیه به ذو الآیه به صاحبان خرد نسبت داده شده است.
هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلَافُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلَا تَعْقِلُون؛^۴او کسی است که زنده می‌کند و می‌میراند و رفت و آمد شب و روز از آن اوست آیا اندیشه نمی‌کنی؟إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاء مِن مَّاء فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَیْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ؛^۵

نکته روشی مهم در خصوص امور معقول این است که در برخی موارد آیات و احادیث مطلبی کلّی را بیان می‌کنند و در فروع آن، عقل دلایل و شواهد اطمینانی می‌یابد. در این موارد، مطلب کلّی دین به گونه‌ای مؤیّد مطلب معقول است و نقل و عقل، همراه با هم فرد را به کل یک اعتقاد می‌رسانند. اگر تلاش عقل نبود فروعات مسأله کشف نمی‌شد، اما این کشف عقل به واسطه تأیید شرع اعتبار می‌یابد، چون خود به تنهایی یقینی نیست.
عکسِ این حالت نیز ممکن است. یعنی ممکن است عقل مطلبی را معقول سازد، اما چون یقینی نیست نمی‌توان آن را به دین نسبت داد اما فروعات آن مطلب و لوازمش در دین ذکر شده باشد. در این‌جا فروعات اثبات شده توسط نقل می‌تواند مؤید مطلب معقول باشد و آن را به حجیّت برساند. در این صورت نیز عقل و وحی با یکدیگر مطلب معقول را اعتبار می‌بخشند و فرد را به کلیّت یک اعتقاد می‌رسانند.

کارکردهای عقل

کارکردهای عقل را می‌توان از چند جهت مورد بررسی قرار داد. در برخی از آن‌ها عقل به عنوان منبع مستقل مورد توجه قرار می‌گیرد و در برخی موارد، کارکردهای ابزاری و غیر استقلالی مورد نظر است. با ملاحظه کاربردهای عقل در علوم مختلف و نیز نگاه به آیات و احادیث، حداقل پنج کارکرد می‌توان برای عقل ذکر کرد. این کارکردها عبارتند از: نظری، عملی، ابزاری، استنباطی و دفاعی.

کارکرد نظری

کارکرد نظری عقل عبارت است از کشف حقایق نظری، واقعیت‌ها، هست‌ها و نیست‌ها. بدین‌سان خداشناسی، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی، کارکرد نظری عقل می‌باشد.
همان گونه که در بحث قبلی ذکر شد، همه ادراکات انسان توسط قلب یا نفس یا روح انجام می‌پذیرد و عقل روشنایی و ابزار درک قلب می‌باشد، خواه واقعیات خارجی، خواه مفاهیم؛ خواه مفاهیم جزئی، خواه مفاهیم کلّی. البته نفس در ادراکاتش گاه از حواس نیز بهره می‌گیرد و گاه بدون کمک حواس و صرفاً با نور عقل واقعیات را درک می‌کند.