111
روش‌شناسي علم کلام

می‌توان مطلب را پذیرفت اما به عنوان مطلبی عادی نه مطلب دینی. چون حجیّت شرعی متوقّف بر وجود اثر شرعی است و در این‌جا فرض این است که موضوع بحث هیچ ارتباطی با دین و شرع ندارد.
اگر فرض شود که فردی در برابر دو اعتقاد قرار گرفته و راه سومی مثل توقّف و سکوت نیست و نسبت به یک اعتقاد دلیل و اطمینان وجود دارد و نسبت به اعتقاد دیگر دلیل وجود ندادر و احتمال دسترسی آن نیز ضعیف است؛ در این‌جا عقل حکم می‌کند اعتقاد معقول پذیرفته شود و اعتقاد غیر معقول کنار گذاشته شود. این مطلب خواه در عقاید و خواه در اعمال، خواه امور دینی و خواه امور غیر دینی جاری است.
گاهی معقول بودن یک مطلب از این جهت است که موافق با احتیاط است. در این‌جا هم اگر امر، دایر مدار اعتقاد به گزاره موافق احتیاط یا گزاره خلاف احتیاط باشد؛ عقل از باب احتیاط _ به خصوص اگر محتمل بزرگ باشد _ حکم به پیروی از گزاره موافق به احتیاط می‌کند. برای مثال اگر فرض کنیم شخصی دلیلی بر اثبات یا ردّ وجود خدا نداشته باشد و همه این دلایل را رد کند و در حالت شک به سر برد، در این فرض می‌توان از راه دلیل احتیاط عقلی، او را ملزم به پذیرش وجود خدا کرد؛ زیرا او میان دو راه ایمان و کفر قرار دارد. اگر ایمان بیاورد و خدا وجود داشته باشد به سود بی نهایت می‌رسد و اگر بر عکس باشد زیان کمی خواهد داشت. اما اگر کفر بورزد و خدا وجود داشته باشد ضرر بی نهایت و در صورت عکس سود کمی خواهد برد. در این‌جا احتیاط عقلی اقتضا می‌کند که وجود خدا را بپذیرد. این دلیل را پاسکال با عنوان برهان شرط بندی۱ مطرح کرده و در احادیث نیز به گونه‌ای به آن اشاره شده و می‌توان آن را دلیل احتیاط عقلی نامید.۲ البته دلایل قطعی بر اثبات وجود خدا وجود دارد، اما دلیل احتیاط عقلی برای انسان شکاک می‌تواند مفید باشد.

1.. ر.ک: فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج۴، ص۱۹۵. در برخی از منابع غربی همچون فرهنگ فلسفه ویراسته آنتونی فلو تصریح شده است که اندیشه اصلی برهان شرط بندی از اسلام به مسیحیت راه یافته است. رک: بهاء الدین خرمشاهی، جهان غیب و غیب جهان، ص۳۱.

2.. ر.ک: رضا برنجکار، کلام و عقاید، ص۲۸.


روش‌شناسي علم کلام
110

گزاره معقول به این معنا، صورتهای مختلفی دارد که حکم آنها متفاوت است. اگر امر معقول، مطلبی باشد که در دین، آیات و احادیث درباره آن موضع‌گیری شده و به عبارت دیگر مطلبی دینی است، در این موارد اگر دین امر معقول را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم تأیید کند، در این صورت حجیت آن به تأیید دین بر می‌گردد. اما اگر آیات و روایات به صورت صریح امر معقول را رد کند یا امر معقول لازمه‌ای داشته باشد که در دین رد شده است، در این صورت حجیتی برای آن وجود نخواهد داشت. اما اگر امر معقول هیچ نسبتی با مسائل دینی نداشته باشد در این صورت نمی‌توان آن را به دین نسبت داد. مثلاً دلیل محکمی، وجود سیاره‌ای را اثبات کرده است. در این‌جا نمی‌توان گفت در اسلام این سیاره مورد تأیید است. چون اسلام در این خصوص موضع‌گیری ندارد. اما سخن در این‌جا این است که آیا می‌توان به مؤدای دلیل عقلی اطمینانی، اعتقاد پیدا کرد؟
مسلّم است که از لحاظ عقلی، مطلبِ دارای دلیل و همراه با اطمینان نباید ردّ و انکار شود؛ چون به احتمال بسیار زیاد موجب انکار حق است و انکار حق جایز نیست. در احادیث، انکار امور واقعی ولو بسیار پیش پا افتاده، به عنوان أدنی الشرک (مرحله پایین شرک) مطرح شده است.۱
برخی بزرگان در خصوص احادیث غیر معتبر در موضوعی خاص نیز چنین نظری دارند و معتقدند هر چند نباید مؤدّای حدیث تأیید شود، اما رد آن نیز جایز نیست و باید سکوت و توقف نمود.۲
بنابراین احتیاط عقلی، حکم می‌کند امور معقول را انکار نکنیم. اما از آن‌جا که دلیلی بر وجوب پذیرش امور معقول نیست، می‌توان توقف و سکوت را اختیار کرد و

1.. ر.ک: کلینى، الکافی، ج۲، ص۳۹۷: عن برید العجلی، عن ابی جعفر علیه السلام قال: سألته عن أدنی ما یکون العبد به مشرکاً، قال فقال من قال للنواة إنها حصاة و للحصاة: انها نواة ثمّ دان به.

2.. رک: سید عبدالله شبر، الأصول‏الأصلیة، ص۱۵۹ ؛ باب وجوب التسلیم للاخبار المرویه عنهم علیهم السلام و النهی عن ردّها و تکذیبها، قال الله تعالی: «بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه...؛عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام أو عن أبی عبد الله علیه السلام قال: لا تکذبوا بحدیث أتاکم به أحد فإنّکم لا تدرون لعله من الحق فتکذبوا الله فوق عرشه».

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 197099
صفحه از 235
پرینت  ارسال به