109
روش‌شناسي علم کلام

جامعه و کشور منوط به پذیرش آن دسته از مشهورات جامعه است که به صورت قوانین موضوعه در آمده است. اما سخن در باب حجیّت این امور در اعتقادات و یا نسبت دادن مطلبی به دین است.
روشن است که اعتبار عقلاء و شهرت مطلبی نزد عقلا، از جهت خود شهرت و اعتبار، هیچ حجیتی برای اعتقاد به صحّت مؤدای این اعتبار یا نسبت دادن آن به دین و خدا نیست. به عبارت دیگر، ملازمه‌ای بین اعتبار و شهرت عقلایی و واقعیت داشتن و اعتبار شارع وجود ندارد و قاعده «کلّما حکم به العقل حکم به الشرع» مختص حکم عقل است و شامل مشهورات عقلایی نمی‌شود. از این حکم دو مورد استثنا می‌شود. یکی این که امور عقلایی به گونه‌ای به حکم عقل باز گردد و از مصادیق حکمی از احکام عقل قرار گیرد. مانند آن‌چه در باب سیره عقلا در مورد حجیت خبر موثوق به و ظهور گفته شد یا یقینیات عقلی که در نزد عقلا مشهور نیز هست. در این موارد، حجیت مشهورات عقلایی از باب حجیت عقل می‌باشد. گاه مشهورات به دو قسم بالمعنی الاعم و بالمعنی الاخص تقسیم می‌شود و این قسم مشهورات در ذیل مشهورات بالمعنی الاعم قرار می‌گیرد.۱
مورد دوم آن دسته از امور عقلایی است که توسط شارع تأیید شده باشد یا عدم ردع شارع را در پی داشته باشد و عدم ردع نوعی تأیید باشد. مانند آن دسته از سیره‌های عقلایی که به تأیید شرع رسیده باشد. در این موارد حجیّت مشهورات عقلی به دلیل تأیید نقل است و به نقل باز می‌گردد.

امور معقول و موجّه و حجیّت آنها

در بسیاری از موارد عقل برای مطلبی دلیل یا شواهدی دارد، اما دلیل و یا مجموع شواهد فرد را به یقین نمی‌رساند، بلکه حداکثر به وثوق و اطمینان می‌رسد. این‌گونه امور را از آن رو معقول می‌خوانند که اولاً عقل دلیلی بر آن اقامه شده است و ثانیاً نسبت به آن اطمینان وجود دارد. این موارد از ذیل ظنی که در قرآن از پیروی آن نهی شده است، خارج است، زیرا ظن مطرح در لغت عرب و قرآن مطلب بی‌دلیل است که وثوقی نسبت به آن نیست.

1.. ر.ک: همان و ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۱، ص۲۲۰.


روش‌شناسي علم کلام
108

فیکذّبه»۱ است همین عقل است، چرا که حجیّت جمیع حجّت‌ها، حتی حجیّت حجّت ظاهری و پیامبران با همین عقل به اثبات می‌رسد.
در حدیثی آمده است عقل اولین امور و مبدأ امور است و استفاده از هر چیزی منوط به آن است. با عقل، انسان‌ها آفریننده خود و مخلوقیّت خود را درک می‌کنند. با عقل حسن را از قبیح تمایز می‌دهند و می‌فهمند که آفریننده اموری را محبوب و طاعت و اموری را مذموم و معصیت می‌داند و می‌فهمند که باید سراغ علم به این امور رفت.۲
بنابراین شکی در حجیّت این عقل و یقین برآمده از آن نیست، بلکه می‌توان گفت عقل سلیم، حجّت دیگر حجّت‌هاست. بی اعتبار بودن تشکیک عقل ریاضی در برخی امور نیز توسط عقل سلیم اثبات می‌شود. زیرا عقل سلیم حکم می‌کند که در کجا باید از عقل ریاضی استفاده کرد و در کجا نباید از عقل ریاضی استفاده کرد. حتی حجیّت قطع، حاصل از عقل ریاضی یا قطع حاصل از نقل نیز توسط عقل به اثبات می‌رسد و مباحثی که در خصوص حجیّت قطع در روش نقلی گذشت بر اساس عقل سلیم بود.

مشهورات عقلایی و حجیّت آنها

برخی قضایا در بین عقلا مشهور است. این قضایا را به اقسامی دسته‌بندی کرده‌اند۳ ، اما اکثر این قضایا در مواردی است که عقلا به خاطر مصلحت عمومی و حفظ نظام و بقاء نوع، آنها را معتبر می‌دانند. برخی فیلسوفان و اصولیان حسن و قبح افعال، مانند حسن عدل و قبح ظلم را که متکلّمان از امور عقلی می‌دانند، از مشهورات عقلایی معرفی می‌کنند.۴
اعتبار این امور در جامعه از این باب که عقلا بر آن توافق کرده‌اند و زندگی اجتماعی خود را بر طبق آنها تنظیم نموده‌اند، جای بحث نیست. حتی حضور یک فرد در یک

1.. همان.

2.. ر.ک: همان، ص۲۹.

3.. ر.ک: محمد رضا مظفر، المنطق، ص۲۹۴.

4.. ر.ک: همان، ص۲۹۳.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 196900
صفحه از 235
پرینت  ارسال به