199
روش‌شناسي علم کلام

است بلایی را از او دفع کند یا پاداشی فراوان به او دهد۱ ، زیرا گاه برآورده شدن همان حاجت مصلحت نیست اما خداوند پاسخی مناسب به او خواهد داد.۲

۳. پاسخ به شبهه با روش طرح سؤال

یکی از روش‌ها و فنون مهم و تأثیرگذار در پاسخ به شبهه استفاده از روش طرح سؤال است، در این روش پاسخ‌گو به جای تبیین مسأله و استدلال، با طرح یک یا چند سؤال خود را در جایگاه پرسش‌گر قرار می‌دهد و از موضع دفاعی به موضع تهاجمی و فعال تغییر جهت می‌دهد و ابتکار عمل را به دست گرفته و به این طریق شبهه را دفع می‌کند. استفاده از ساختار پرسشی در واقع القای مطلب به صورت غیرمستقیم است که تأثیر فوق العاده‌ای در درک و دریافت مخاطب دارد، وقتی مطلبی به صورت قطعی از سوی گوینده مطرح شود، ذهن مخاطب در ابتدا در برابر آن مقاومت و موضع گیری از خود بروز می‌دهد و با آن مانند یک فکر بیگانه برخورد می‌کند؛ اما هنگامی که همین مطلب در قالب سؤال مطرح می‌شود و پاسخ آن از کنه وجدان و قلب مخاطب طلب می‌شود، مخاطب مطلب را به مثابه محصول اندیشه و تشخیص خود می‌نگرد و با انعطاف و همراهی بیشتری با آن برخورد می‌کند. این روش در قرآن کریم در موارد متعددی به کار گرفته شده است. از جمله در سوره صافات حضرت ابراهیم علیه السلام در مواجهه با مشرکان از روش سؤال استفاده می‌کند: (قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُون)۳، آیا آنچه را می‌تراشید، می‌پرستید؟ یا در همین سوره خداوند خطاب به حضرت یونس می‌فرماید: (فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّکَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ، أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَائِکَةَ إِنَاثًا وَهُمْ شَاهِدُون)۴؛ پس، از مشرکان جویا شو: آیا

1.. ابو منصور احمد بن على طبرسى، الإحتجاج، ج۲، ص۲۲۸. ( قال: ألست تقول: یقول الله تعالى: ادعونی أستجب لکم، وقد نرى المضطر یدعوه فلا یجاب له، والمظلوم یستنصره على عدوه فلا ینصره؟ قال: ویحک ما یدعوه أحد إلا استجاب له، أما الظالم فدعاؤه مردود إلى أن یتوب إلیه، وأما المحق فإنه إذا دعاه استجاب له، وصرف عنه البلاء من حیث لا یعلمه...)

2.. برای دیدن نمونه‌های دیگری از این روش در روایات، ر.ک: شیخ صدوق، التوحید، ص۱۱۷؛ شیخ‌صدوق، علل الشرایع، ص۸۵؛ مجلسی، پیشین، ج۴، ص۵.

3.. صافات: ۹۵.

4.. صافات: ۱۴۹ _ ۱۵۰.


روش‌شناسي علم کلام
198

در آیاتی دیگر از قرآن کریم ملاحظه می‌شود که در مواجهه با شبهه، پاسخ عملاً از یک محور مشترک آغاز می‌شود، یا قرآن قضیه‌ای را مطرح می‌سازد تا زمینه مشترک فکری برای گفتگو ایجاد شود، از جمله در آیه شریفه سوره بقره که می‌فرماید: (وَإِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ کَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَلاَ یَهْتَدُون)۱ «و چون به آنان گفته‌شود: از آنچه خدا نازل کرده ‌است، پیروی‌کنید؛ می‌گویند: نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته‌ایم، پیروی می‌کنیم. آیا هرچند پدران‌شان چیزی را درک نمی‌کرده و به راه صواب نمی‌رفته‌اند، بازهم درخور پیروی هستند.» در این‌جا باورهای این افراد با اعتقادات فرد مسلمان هیچ‌گونه همخوانی ندارد، بنابراین قرآن یک سخن منطقی و زمینه مشترک فکری را مطرح می‌سازد، مانند این که، «مجانین مورد تبعیت قرار نمی‌گیرند» یا «تبعیت از منشا هدایت و خیر معقول است».۲

۲.پاسخ به شبهه با روش تبیین واژه‌ها

گاهی شبهه، ناشی از جهل نسبت به معنای حقیقی یک واژه است، در این گونه موارد، روش پاسخ به شبهه باید متمرکز بر تبیین آن واژه باشد، در واقع در چنین مواردی بیان معنای واژه، خود پاسخ به شبهه خواهد بود. این روش در پاسخ امام صادق علیه السلام به شبهه یک زندیق کاملاً مشهود است، او از امام صادق علیه السلام پرسید: مگر شما نمی‌گویید که خداوند فرمود: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» ۳ ؛ در حالی که می‌بینیم انسان درمانده‌ای خداوند را می‌خواند و جوابی به او داده نمی‌شود و ستمدیده‌ای خدا را به یاری می‌طلبد؛ ولی خداوند او را یاری نمی‌کند؟ حضرت علیه السلام معنای اجابت را بیان فرمود و گفت: اگر کسی حق به جانبش باشد و از خدا چیزی را بخواهد، خدا او را اجابت می‌کند و به او جواب می‌دهد اما جواب دادن به این معنا نیست که همان دعایش را برآورده سازد، بلکه ممکن

1.. بقره: ۱۷۰.

2.. برای ملاحظه آیات دیگر، ر.ک، انعام: ۷۵ _ ۷۸ و زخرف: ۲۳ _ ۲۴.

3.. غافر: ۶۰.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 197124
صفحه از 235
پرینت  ارسال به