روش‌های پاسخ به شبهه

در بحث از روش‌های پاسخ به شبهه، بیشتر به انواع پاسخ گویی از لحاظ شکل پاسخ گویی پرداخته خواهد شد و برخی از این روش‌ها را که از اهمیت بیشتری برخوردارند، مورد تأکید بیشتری قرار خواهد گرفت. بنابراین انواع پاسخ گویی از لحاظ ماده و محتوا یعنی استفاده از محتوای عقل نظری و عقل عملی و قرآن و احادیث و فطریات ذکر نمی‌شود و به آنچه در بحث اثبات در این زمینه بیان شد، اکتفا می‌گردد.

۱. پاسخ به شبهه بر اساس مبانی شبهه کننده یا نقاط مشترک

هرگونه گفتگو و تبادل اندیشه‌ای و از جمله پاسخ و دفع یک شبهه کلامی، باید بر اساس مبنا یا محور و نقطه‌ای مشترک و مورد قبول طرفین آغاز شود. به تعبیر دیگر، متکلم باید نقطه شروع پاسخ خود را اعتقادی قراردهد که شبهه‌کننده نیز بدان معتقد بوده و نیازی به بحث درباره آن وجود نداشته‌باشد. این مبنای مشترک، بسته به موضوع مورد شبهه، متفاوت خواهد بود. گرچه معمولاً قضایای بدیهی و وجدانی، نقطه آغاز مناسبی برای پاسخ به شبهه هستند. روش قرآن کریم هم اینگونه است وهنگام شروع گفتگو بر مبانی مورد قبول تأکید شده است، از جمله در سوره آل عمران خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرماید: (قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کَلَمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا و َبَیْنَکُم)^۱ ؛ بگو: ای اهل‌کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است، بایستیم). در آیه‌ای دیگر ضمن توصیه بر جدال احسن، اشاره شده است که گفتگو باید از نقطه مشترک آغاز شود و این مسأله یکی از ویژگی‌های جدال احسن مورد تأکید قرآن است:
وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنزِلَ إِلَیْنَا وَأُنزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون؛^۲و با اهل کتاب، جز به [شیوه ای] که بهتر است، مجادله مکنید _ مگر [با] کسانی از آنان که ستم کرده‌اند _ و بگویید: به آنچه به سوی ما نازل شده و [آنچه] به سوی شما نازل گردیده، ایمان‌آوردیم؛ وخدای‌ ما و خدای شما یکی ‌است و ما تسلیم‌ اوییم.

۳. پرهیز از اهانت به مقدسات طرف مقابل: در مسیر پاسخ به شبهه بایدباید از ایجاد هر گونه حس دشمنی و کینه خودداری کرد. همچنین از عوامل ایجاد این حس، توهین به مقدسات طرف مقابل است. در قرآن کریم به صراحت از این مسأله نهی شده است: (وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیَسُبُّواْ اللّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ).^۱
برای کسی که می‌خواهد با منطق و استدلال به شبهات پاسخ دهد، لازم است که در یک فضای منطقی و علمی این کار را انجام دهد؛ والا با حاکم شدن فضای دشمنی، دلیل و منطق راه به جایی نخواهد برد و پاسخ‌گو به هدف خود نخواهد رسید.

ج. شرایط پاسخ به شبهه با توجه به زمان و مکان

مسلماً شبهه در یک زمان و مکان خاص مطرح می‌شود و نمی‌توان آن را در خلأ تصور کرد. در این صورت طبیعی است که باید شرایط زمان و مکان در نظر گرفته شود. گاهی رویکرد جامعه، رویکردی عقل گرایانه است و شبهه نیز بر اساس همین وضعیت برای اولین بار طرح می‌شود و یا اگر هم سابقه دارد با تقریر جدیدی با توجه به این رویکرد مطرح می‌شود. طبیعی است که پاسخ به این شبهه در این زمان و مکان خاص، با تکیه بر روش نقلی اثرگذار نخواهد بود. یا جامعه‌ای که رویکرد غالب آن تجربه گرایی است مسلماً تقریر شبهه با توجه به همین رویکرد صورت گرفته است، پس پاسخ به این شبهه بدون در نظر گرفتن این رویکرد نتیجه بخش نخواهد بود.

د. شرایط پاسخ به شبهه با توجه به موضوع

پر واضح است که هر شبهه‌ای درباره موضوعی مطرح می‌شود، پاسخ به شبهه بدون در نظر گرفتن موضوع و اجزاء و شرایط آن امکان پذیر نیست. همچنین برخی از موضوعات به گونه‌ای است که خود متوقف بر یک سلسله مبانی و مقدمات است که در پاسخ به شبهه بدون در نظر گرفتن این مبانی و نقد آن کاری بس دشوار است. از سوی دیگر برخی از موضوعات روش اثبات و یا نقد آن عقلی است. بنابراین بدون در نظر گرفتن چگونگی موضوع و روش بحث آن، پاسخ به شبهه عقیم خواهد ماند.