ب. شرایط پاسخ به شبهه با توجه به مخاطب

۱. مراعات سطح مخاطب: یکی از مهم‌ترین شرایط پاسخ به شبهه، آگاهی از شرایط مخاطب از لحاظ سطح علمی، شرایط روحی و روانی و شرایط فرهنگی و اجتماعی و توجه به این مطلب در مقام پاسخ گویی است. ممکن است یک پاسخ در یک زمان و برای افرادی سبب برطرف شدن شبهه واصلاح اندیشه آنها شود و همان پاسخ در جای دیگر و برای افرادی دیگر، اثری در دفع شبهه نداشته باشد. پاسخ‌گو باید به گونه‌ای به شبهه پاسخ دهد که سخنش نه فراتر از سطح فهم مخاطب باشد، که در این صورت کلامش نامفهوم خواهد بود و به جای دفع شبهه، به تثبیت آن منجر خواهد شد و نه فروتر از حد فهم مخاطب، که در این صورت، سخنش سبک و ضعیف قلمداد می‌شود و اثر شبهه زدایی خود را از دست می‌دهد. سیره و روش اهل بیت علیهم السلام نیز توجه به سطح و ظرفیت مخاطب در مقام آموزش و پاسخ گویی مورد دقت بوده است.^۱
۲. احترام به مخاطب: هدف از پاسخ به شبهه، دفاع از دین و ایجاد اصلاح در مخاطب است، بنابراین برای تحقق این هدف، لازم است پاسخ گو، احترام مخاطبان خود را رعایت کند. احترام به مخاطب غالباً زمینه ایجاد ارتباط عاطفی و روانی را فراهم می‌کند و این ارتباط اثر زیادی در همراهی و پذیرش استدلال‌های پاسخ‌گو دارد. در مقابل بی‌احترامی، حس لجاجت و مقابله غیرمنطقی را در مخاطب ایجاد می‌کند و روند پاسخ گویی را با مشکل مواجه می‌سازد. اهل بیت علیهم السلام در مقام پاسخ گویی با احترام با مخاطبان خود برخورد می‌کردند، حتی اگر آنان کافر یا مشرک بودند. شواهد این مطلب در منابع روایی فراوان است، نمونه آن برخورد محترمانه امام صادق علیه السلام با زندیقی از مصر بود که حضرت در قسمتی از گفتگوی خود، او را با تعبیر «یا اخا اهل مصر» خطاب فرمودند.^۲

از سوی دیگر، شناخت اعتقاد دینی باعث می‌شود که پاسخ‌گو در عین ارائه پاسخ به شبهه در یک موضوع، هماهنگی پاسخ خود با دیگر گزاره‌های اعتقادی را در نظر داشته باشد تا پاسخ ارائه شده با دیگر معارف دینی دچار تعارض و اختلاف نباشد و خدشه‌ای به دیگر اصول و مبانی وارد نسازد.
۲. تخصص در حیطه موضوع مورد شبهه: متکلم غیر از آشنایی با مجموعه عقاید دینی، باید در موضوعی که در آن شبهه مطرح شده، متخصص باشد. برخی از روایات موجود در منابع حدیثی به وضوح اهتمام ائمه علیهم السلام به تخصص گرایی در پاسخ به شبهات را نشان می‌دهد.^۱
۳. تسلط بر محتوای شبهه: فهم صحیح شبهه مقدمه پاسخ صحیح است. فهم شبهه نیازمند فهم واژه‌ها و اصطلاحات، موضوع شبهه، پیش فرض‌ها و مبانی شبهه، نوع استدلالی که در شبهه به کار رفته است و نیز مسائل مرتبط با شبهه است. شناخت پیشینه و فضای شبهه و نیز آثار شبهه در درک شبهه مؤثر می‌باشد.
۴. تسلط بر روش‌های پاسخ گویی: روش‌های پاسخ به شبهات اعتقادی متفاوت و متعدد است و با توجه به نوع شبهه، شرایط مخاطب، فضای شبهه و... روش‌های گوناگونی به کار گرفته می‌شود. متکلم بایدباید به تمام این روش‌ها مسلط باشد تا با توجه به شرایط، روش مناسب را اتخاذ کند. در ادامه به برخی از این روش‌ها اشاره خواهد شد.
۵. داشتن مهارت مناظره و گفتگو: یکی از شرایط پاسخ به شبهات اعتقادی تسلط بر فنون مناظره و مهارت در آن است. این مهارت پاسخ گو را قادر می‌سازد، از بهترین روش‌های مناظره استفاده کرده و با رعایت آداب مناظره بر طرف مقابل غلبه کند. یکی از دلایلی که موجب می‌شد امام صادق علیه السلام برخی از اصحاب را از گفتگو با مخالفان منع کنند و برخی دیگر را به این کار تشویق نمایند، همین موضوع بوده است. ^۲