فصل چهارم: روش‌شناسی پاسخ به شبهات اعتقادی

شناخت شبهات و پاسخ دهی به آنها در قرآن و احادیث و نیز از نگاه عقل دارای اهمیت ویژه و انکار ناپذیری است و دفاع به معنای خاص کلمه به همین کار اطلاق می‌شود. به همین دلیل، متکلمان اسلامی این بخش ازجنبه دفاعی علم کلام را بیشتر مورد توجه قرار داده‌اند و کتاب‌های بسیاری در رد شبهات مخالفان تألیف کرده‌اند. اما آنچه اهمیت بیشتری دارد و کمتر مورد توجه قرار گرفته است، روش‌شناسی پاسخ به شبهات است.
حجم وسیعی از متون دینی در اختیار است که می‌توان با دقت در آنها به اصول، قواعد و روش‌های حاکم بر فضای پاسخ گویی قرآن و اهل بیت علیهم السلام به سؤالات و شبهات دست یافت. تلاش این فصل استنباط این روش‌ها از قرآن و احادیث و نیز عقل و ارائه آنهاست.
قبل از پرداختن به این روش‌ها لازم است ابتدا مفهوم شبهه، ارتباط شبهه با شک و پرسش، هدف و فوائد پاسخ به شبهات و شرایط پاسخ گویی، مورد بحث قرار گیرد.

مفهوم شبهه و الفاظ مرتبط

مفهوم شبهه

شبهه از ریشه «شبه» بوده و در اصل به معنای تشابه و همانندی یک شیئی به شیء یا اشیاء دیگر است. این تشابه می‌تواند در اوصاف یا در ذاتیات باشد و البته لازمه چنین تشابهی عدم تمییز بین اشیاء و بروز اشکال در تشخیص آنها از یکدیگر است.^۱

هنگام در دلت به چیزی امیدوار نبودی که تو را از مهلکه برهاند؟ گفت: آری. حضرت فرمود: او همان خداست که قادر بر نجات است زمانی که هیچ نجات دهنده‌ای نیست و... . ^۱
امام صادق علیه السلام در این پاسخ، توجه طرف مقابل خود را معطوف به فطرت فراموش شده‌ای کرده است که در مواقعِ مخاطره‌آمیز، قابلیت شکافتن پرده غفلت را دارد. از جمله جاهایی که می‌توان با ارجاع به وجدان به شبهه پاسخ داد، بحث جبر و اختیار و قضا و قدر است، البته این روش، استدلال عقلی نیست که با چیدن مقدّماتی بتوان مخاطب را قانع کرد، بلکه متکلم مخاطب را به آنچه خود دارد ارجاع می‌دهد، در نتیجه مشارکت خود مخاطب را می‌طلبد و اگر قصد عناد در بین نباشد، این راه به نتیجه می‌رسد.