اعمال خود ندارد، نتایج حاصل از آن را بر می‌شمارد و با توجه به اشتباه بودن این نتایج، نادرست بودن فرض را برای مخاطب معلوم می‌کند، در نتیجه نقیض آن یعنی این که قضا و قدر حتمی نیست و انسان در اعمالش اختیار دارد، اثبات میشود.
اثبات از راه قیاس ذوحدین
قیاس ذوحدین نوعی قیاس مرکب و مضاعف است و از دو قیاس تشکیل شده است که هر دو به یک نتیجه منجر میشود. در این قیاس گفته میشود امر دایر مدار دو چیز است و در هر دو صورت مقصود، حاصل میشود.۱
مناظره امام صادق علیه السلام با ارزق از خوارج برای اثبات ایمان امیرالمؤمنین علیه السلام نمونه‌ای از این نوع دلیل است. حضرت از او پرسید: «درباره حدیث خیبر چه می‌گویی؟» او گفت: این حدیث بدون تردید، درست است؛ ولی کفر پس از این مرحله پدید آمد. امام علیه السلام فرمود: «آیا خدای عزوجل روزی که او را دوست می‌داشت، می‌دانست که علی‌بن‌ابی‌طالب علیه السلام، نهروانیان را می‌کشد یا نمی‌دانست؟» و افزود: اگر بگویی نه، کافر می‌شوی.
او گفت: می‌دانست. امام علیه السلام فرمود: «آیا خدا علی علیه السلام را دوست می‌داشت برای این که به طاعتش عمل کند یا برای این که معصیت و نافرمانی او را انجام دهد؟» ابن نافع گفت: برای این که به طاعت و فرمان او عمل کند. حضرت فرمود: «پس برخیز که شکست خوردی». ابن‌نافع برخاست، در حالی که آیاتی از قرآن را می‌خواند که نشان از آشکار شدن حق بر او و رفع شبهه بود.۲
اثبات از راه لوازم و آثار
همان گونه که بیان شد در هر اثبات باید شرایط مخاطب در نظر گرفته شود تا از روش مناسب برای اثبات قضایای اعتقادی برای آن مخاطب استفاده شود. برای عموم مردم ساده‌ترین راه اثبات مطلبی اثبات از طریق آثار ملموس است.
