167
روش‌شناسي علم کلام

محمد بن طیار از اصحاب امام باقر علیه السلام می‌گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمودند: آیا با مردم بحث می‌کنی؟ گفتم: آری. فرمودند: آیا هرچه می‌پرسند تو به هر حال پاسخی می‌دهی؟ گفتم آری! فرمودند: پس در چه زمینه سکوت کرده و علم و دانش واقعی را به اهلش ارجاع می‌دهی؟۱
امام علیه السلام با این سؤال به وی فهماند که نحوه پاسخگویی او به پرسش‌های مردم غلط است و در مسائل دینی باید به مرجع اصلی آن که ائمه اطهار علیهم السلام هستند، مراجعه کرد.

۷. روش ذکر مثال و تشبیه

انسان‌ها معمولاً تمایل دارند تبیین مطالب برای‌شان به نحو ملموس و محسوس صورت بگیرد. در بعضی از موارد، تبیین و توضیح مطلب هر چقدر هم دقیق صورت بگیرد تا به مرحله محسوس نرسد باز هم با ابهام رو به روست و تنها راه یا بهترین روش، ذکر مثال یا تشبیه است. در منطق هم یکی از روش‌های تعریف را تعریف به مثال و تعریف به تشبیه می دانند. بدین معنا که متکلم قبل از بیان قاعده با ذکر مثال‌هایی زمینه را آماده می‌کند تا مخاطب خود قاعده کلی را استنباط کند. در تعریف به تشبیه نیز متکلم با ذکر تشبیه، مطلب را به مخاطب منتقل می‌کند. مثلاً برای این‌که به مخاطب معنای وجود را بفهماند از تشبیه استفاده می‌کند و می‌گوید: وجود مثل نور است در این که هر دو برای خود ظاهرند و مظهر غیر.۲
علامه حلی در تبیین ملازمه میان وجوب لطف و تحصیل غرض از تکلیف می‌گوید:
اگر تکلیف کننده بداند که مکلف قادر به اطاعت نیست مگر این‌که مشمول لطف او گردد پس اگر وی تکلیف کرد بدون لطف در این صورت غرض خود از تکلیف را نقض کرده است. وی در تبیین این ملازمه از یک مثال استفاده می‌کند و می‌گوید: این مولی و تکلیف کننده همانند کسی است که شخصی را برای غذا خوردن دعوت می‌کند در حالی که می‌داند تا نوع خاصی از آداب را در حق وی به جا نیاورد این مهمان دعوت وی

1.. علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج۲، ص۳۰۷.

2.. محمد رضا مظفر، المنطق، ج۱، صص ۱۰۵ _ ۱۰۶.


روش‌شناسي علم کلام
166

این امر مشهود است. متکلمان وقتی با چنین آموزه‌ای مواجه می‌شوند که در آن چند احتمال قابل تصور است، معمولاً در معنا شناسی ابتدا به ذکر احتمالات مختلف اشاره می‌کنند سپس یکی از میان آنها یکی را بر می‌گزیند و در نهایت نیز برای دیدگاه خود دلیل می‌آورد. مثلاً علامه حلی در تبیین معنای نظر و در رد امکان رؤیت خداوند ابتدا احتمال معنایی مد نظر اشاعره را مطرح می‌کند و در مقابل به ذکر احتمالات دیگر پرداخته و به این ترتیب مسأله امکان رؤیت و نظر به خداوند را تبیین می‌نماید: اشاعره استدلال کردند به آیه قرآن درباره اهل بهشت (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ) یعنی چهره‌هائی در آن روز شاداب و خرم باشند و سوی پروردگارشان نگاه می‌کنند.
گفتند خدای در جهتی قرار ندارد که الی ربها (یعنی سوی پروردگار) را حمل بر آن کنیم اما نتیجه و اثر نظر کردن به سوی چیزی دیدن است و این نتیجه حاصل است.
مخالفان اشاعره جواب دادند که به هرحال باید الی ربها را تأویل کرد و از معنی ظاهر بیرون برد. هم به قول اشعریان و هم به قول ما، پس چرا نظر را تأویل نکنیم و از آن معرفت تام و کامل نفهمیم مانند عین الیقین و نظر همیشه موجب دیدن نیست چنان که گفتند «نظرت الی الهلال فلم اره» دیده سوی هلال کردم و ندیدم و بعضی تأویل کردند الی ربها ناظره را به معنی منتظر بودن نعمت خدای تعالی چون الی به معنی نعمت هم آمده است و در مقابل اهل بهشت درباره دوزخیان فرمود وجوه یومئذ باسرة تظن ان یفعل بها فاقره یعنی اینان دژم روی اندوهگین‌اند و نگران آنکه عذابی کمرشکن در رسد.۱

۶. روش طرح سؤال

یکی از روش‌های تبیین غیرمستقیم، روش طرح سؤال است. گاهی پیش می آید که متکلم بهترین راه تبیین موضوع را طرح سؤال می‌داند تا در اثر آن، خود مخاطب به مسأله پی ببرد. این روش در برخی موارد از تبیین مستقیم سودمندتر است. در نقل قول زیر معلوم خواهد شد که امام باقر علیه السلام به جای تصریح به لزوم ارجاع مسائل به اهل بیت علیهم السلام و مرجعیت علمی آنها با طرح یک سؤال مخاطب را به مطلب می‌رساند:

1.. علامه حلى، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۲۹۸.

  • نام منبع :
    روش‌شناسي علم کلام
    پدیدآورنده :
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1391
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 197105
صفحه از 235
پرینت  ارسال به