رابعاً متکلم باید به شرایط زمان و مکان آشنا بوده و آنها را مراعات کند و بداند در چه محیط و شرایطی دست به تبیین می‌زند.

روش‌های تبیین

طبیعی است که در تبیین مسائل کلامی از روش یکسان استفاده نمی‌شود بلکه با توجه به موضوع، مخاطب و شرایط زمانه، تبیین روش‌های مختلفی دارد. در مقام تبیین، هنر متکلم این است که از روش‌های مختلف استفاده کند تا بتواند مسأله مورد نظر خود را به مخاطب انتقال دهد. در این بخش از نوشتار به شرح روش‌های تبیین مسائل کلامی اشاره می‌شود:

۱. روش تعریف مفردات

تبیین و تشریح هر مسأله‌ای در گرو روشن شدن معنای اجزاء و مؤلفه‌های آن است. تصور یک گزاره بدون تصور صحیح موضوع و محمول آن ممکن نیست؛ لذا در هر مسأله‌ای باید به توضیح اجزاء آن پرداخت تا ابهامی از این جهت وجود نداشته باشد و کار تبیین سهولت یابد. با مراجعه به کتب و منابع روایی و کلامی می‌توان مواردی برای این روش یافت. مثلاً وقتی عمرو بن عبید تبیین خلقت آسمان‌ها و زمین را که در آیه (أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَنَ‌السَّمَوَتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا)^۱ مطرح شده، از امام باقر علیه السلام درخواست کرد، حضرت این کار را با تبیین اجزای آیه انجام داد و فرمود: آسمان بسته بود، یعنی بارانی از آن نمی‌بارید، و زمین بسته بود، یعنی از آن گیاهی نمی‌روئید.^۲
و یا وقتی هشام از امام صادق علیه السلام در مورد اشتقاق اسماء خداوند سؤال می‌کند و از حضرت می‌پرسد: الله از چه مشتق شده است؟ حضرت می‌فرماید: الله از اله (پرستش شده) است و پرستش شده شایسته پرستشی لازم است.^۳ در روایتی دیگر وقتی از حضرت پرسیده می‌شود که سبحان الله به چه معنی است؟ حضرت می‌فرماید: یعنی منزه دانستن او.^۴

که علم کتاب نزد اوست میان من و شما بس است» عرض کردم: قربانت، این آیه را هم خوانده‌ام. فرمود: آیا کسی که تمام علم کتاب را می‌داند با فهم‌تر است یا کسی که بعضی از آن را می‌داند؟ عرض کردم: نه، بلکه کسی که تمام علم کتاب را می‌داند آنگاه حضرت با دست اشاره به سینه‌اش نمود و فرمود: به خدا تمام علم کتاب نزد ماست، بخدا تمام علم کتاب نزد ماست.^۱
همانگونه که معلوم است امام علیه السلام در مجلسی که در حضور جمعی صورت گرفته به جهت تقیه تبیینی از علم غیب دارند و در مجلس خصوصی تبیینی دیگر. این همان امری است که باید در هر تبیین مورد توجه قرار بگیرد به همین دلیل لحاظ شرایط زمان و مکان یکی از ضرورت‌های تبیین است.

۴. شرایط تبیین با توجه به تبیین کننده

تبیین‌گر باید اولاً به موضوع بحث و محتوای آموزه‌ای که می‌خواهد آن را تبیین کند تسلط کافی داشته باشد تا بتواند مطلب را به دیگری به خوبی القا کند. روشن است که اگر متکلم تصور واضحی از مطلب نداشته باشد، نخواهد توانست تبیین خوب و درستی برای مخاطب داشته باشد. از این رو از شرایط ضروری برای تبیین‌گر، تسلط بر موضوع و محتوای بحث است.
ثانیاً متکلم در مقام تبیین باید به روش‌های مختلف تبیین نیز تسلط داشته باشد و نباید همیشه از شیوه و سبک واحد استفاده کند.
ثالثاً متکلم باید مخاطب شناس باشد. متکلم بدون شناخت مخاطب به لحاظ پیش فرض‌ها و منابع مورد قبولش نمی‌تواند تبیین خوبی داشته باشد. اگر مخاطب را نشناسد و نداند که مثلاً سنت غیر نبوی را قبول ندارد و بخواهد از سنت غیر نبوی استفاده کند، طبیعی است که نتوانسته است مفاهمه درستی را پایه‌ریزی کرده باشد و یا اگر نداند شخص از جهت مبانی با او مشترک است شاید در تبیین مسأله راه درازی را طی کند و مقدماتی را بیان کند که نیازی به ذکر آن نبود و از مشترکات نظری هر دو به شمار می‌رفت.