هیچ عقل سلیمی تردید جدّی درباره این امور ندارد، اما وقتی تحقیق ما درباره یقینی‌ترین معرفتی است که برای ذهن بشر قابل حصول است، کاملاً معقول است که آنها را مورد تردید و حتی به عنوان خطا مورد ردّ و انکار قرار دهیم.^۱
مقصود دکارت این است که در فلسفه باید عقل سلیم و فطری را که به یقین‌های عادی دست می‌یابد، کنار گذاشت و از عقل ریاضی که به یقین مضاعف می‌رسد استفاده کرد. دکارت در صدد حاکم کردن ریاضیات، در همه علوم بود و این کار را از طریق طرح ریاضیات عام و حاکم کردن روش ریاضی در دیگر علوم می‌خواست انجام دهد.^۲ اما او تنها در گام اوّل فلسفه‌اش یعنی اثبات نفس موفق بود.
در خصوص فلسفه سقراط و افلاطون اگر نگاهی گذرا به مجموعه آثار افلاطون که بیانگر آراء سقراط و افلاطون است، شود، مشاهده می‌گردد که همه مطالب این آثار در محدوده عقل ریاضی و بدیهیات اولیه و وجدانیات نیست.
ارسطو نیز در کتاب منطق خود بر ادراک حسّی تأکید می‌کند و استقراء را مانند قیاس معتبر می‌شمارد.^۳ حتی برخی مفسران ارسطو بر اساس جمله‌ای از کتاب اخلاق و نیز عمل ارسطو در کتاب‌های مختلفش، معتقدند ارسطو نه تنها حس و استقراء، بلکه نمودها یا گمانهای مشترک و به تعبیر منطقیین ما، مشهورات را هم معتبر می‌دانست.^۴
در خصوص فلسفه اسلامی باید گفت در کتاب‌های منطق که به منزله ابزار فلسفه است استدلال یقینی از لحاظ صوری و مادی، قیاس برهانی دانسته شده و مواد برهان شش قسم معرفی شده نه دو قسم. اموری چون مشاهدات حس ظاهر و متواترات نیز از اقسام یقینیات ذکر شده است.^۵ روشن است که یقین حاصل از حواس ظاهری و تواتر، یقین ریاضی نبوده بلکه یقین عادی است.

تفاوت سوم معرفت شناختی این است که عقل در احادیث صرفاً قوه ادراکی نیست، بلکه انسان را دعوت و امر به خوبی‌ها نیز می‌کند. در بحث عقل عملی به این بحث باز می‌گردیم. بحث از دیگر تفاوت‌ها به خصوص تفاوت‌های وجودشناختی از حوصله این کتاب خارج است.

عقل ریاضی و منطقی و حجیت آن

عقل ریاضی به عقلی گفته می‌شود که در ریاضیات و منطق و برخی مسائل فلسفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. موضوع این عقل مفاهیم کلّی و روابط آنهاست و هدف آن دستیابی به یقین مضاعف است.
توضیح این که در ریاضیات و منطق گزاره‌ای عقلی و معتبر است که صدق آن یقینی بوده و نسبت به کذب نقیضش هم یقین داشته‌باشیم. به سخن دیگر، عقل ریاضی به دو یقین درباره یک گزاره دست پیدا‌می‌کند. از یک‌سو به ثبوت محمول برای موضوع و از سوی دیگر به محال بودن سلب محمول از موضوع؛ ابن‌سینا در کتاب «برهان شفا» حتی عدم امکان زوال یقین در آینده را نیز شرط می‌کند و غیر این نوع یقین را «شبیه به یقین»‌ می‌داند:
فمِنهُ یَقینٌ یعتقد معه اعتقادتان _ إمّا بالفِعل و إمّا بالقُوة القَریبةِ مِن الفعل _ أنّ المصدّق به لا یُمکن الا یکونَ علی ما هو علیه إذ کانَ لا یُمکن زَوال هذا الاعتقادِ فیه و منه شَبیهٌ بالیقین.^۱
برخی معتقدند فیلسوفان جزمی یونان مانند سقراط، افلاطون، ارسطو و نیز فیلسوفان اسلامی تنها از عقل ریاضی و یقین مضاعف بهره می‌گیرند و همه‌ی استدلالهای این فیلسوفان مبتنی بر بدیهیات اولیه وجدانیات است.^۲ البته برخی فیلسوفان معاصر بدیهیات اوّلیه را نیز به وجدانیات باز می‌گردانند.^۳
دکارت، در توجیه این که چرا در تأمل اوّل در کتاب تأملات، در همه چیز، حتی امور یقینی شک کرد می‌گوید: