شدن اندیشه در فهم ذات آن - که در برخی از نظریّه‏ها مبدأ اشتقاق واژه «اللّٰه» دانسته شده‏اند - یا پناه آوردن آفریده‏ها در نیازها و سختی‏ها ویژگی‏های - آن معبود، شمرده شده‏اند. لفظ جلاله ذکر شده است.

گفتنی است که از نظر واژه‏شناختی می‏توان برخی از این وجوه را از باب اشتقاق کبیر یا ملازمه یا اشتراک، با هم مرتبط دانست و از نگاه تفسیری، از وجوه تأویلی یا تفسیری مبتنی بر تعدّد معانی بر شمرد.

سه. اطلاق لفظ جلاله بر ذات مستجمع همه کمالات، در اثر کثرت استعمال است، نه بر پایه وضع لغوی. به تعبیر دیگر، وضع شدن «اللّٰه» برای معنای یاد شده، تعیّنی است نه تعیینی.

تفسیر (الرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِیمِ)

* واژه‏پژوهی «الرحمٰن» و «الرحیم»: هر دو واژه، ریشه «رحمت» اشتقاق یافته‏اند، با این تفاوت که «رحمان» صیغه مبالغه است و بر کثرت دلالت دارد؛ امّا «رحیم» صفت مشبّهه است و معنای ثبات و بقا را افاده می‏کند. در این باره چند نکته شایان توجّه است:

یک. «رحمت» به معنای رقّت، دلسوزی، رأفت و مهربانی، و مقتضای آن، نیکی کردن به «مرحوم» است؛ امّا در باره خداوند، تنها همین معنای آخر صادق است.

دو. «رحمان» و «رحیم» از نام‏های نیکو و صفت‏های والای خداوند سبحان‏ اند.

سه. رحمت الهی مانند غضب او، از صفات فعل خداوند سبحان است، نه از صفات ذاتی او؛ یعنی از مقام فعل حضرت حق انتزاع می‏شود.

* کاربردهای «رحمت» در قرآن: مادّه «ر ح م» در قرآن، ۵۶۳ بار به کار رفته است: هیئت «رحمت» ۱۱۴ بار، «رحمان» ۱۶۹ بار، «رحیم» ۲۲۷ بار، و غیر از

الصاق خواهد بود و اشاره به یاری‏جویی از خدای سبحان است و در صورتی که فعل خداوند باشد، یعنی: «کتاب خود را با [برترین نام] اللّٰه آغاز می‏کنم».

تفسیر (اللّٰه)

* واژه‏پژوهی «اللّٰه»: بر پایه نظریّه بیشتر واژه‏شناسان، لفظ جلاله جامد نیست؛ ولی در مبدأ اشتقاق آن، چهار نظریّه وجود دارد:

یک. لفظ جلاله، از «أله» یا «آلِه» مشتق شده و به معنای «عَبَدَ» است. بنابر این، «اللّٰه» یعنی آن ذاتی که مورد پرستش (معبود) است.

دو. لفظ جلاله، از «اَلِهَ» به معنای «تَحَیَّرَ» مشتق است. در این صورت، «اللّٰه» یعنی آن ذاتی که اندیشه‏ها در فهم او سرگشته و حیران ‏اند.

سه. «اللّٰه» در اصل «وِلاه» بوده است؛ یعنی ذاتی که همه آفریده‏ها به صورت ارادی یا تکوینی، واله و شیفته اویند و او محبوب همه چیز است.

چهار. لفظ جلاله از مصدر «لیاه» به معنای «احتجب» است؛ یعنی آن ذاتی که حقیقت آن، پوشیده و مستور است.

در جمع‏بندیِ نظر واژه‏شناسان می‏توان گفت: لفظ جلاله در اصل مشتق از «أله» به معنای «عَبَد» بوده است؛ ولی در اثر کثرت استعمال در ذات خداوند سبحان، وضع تعیّنی پیدا کرده و اسم عَلَم برای ذات باری تعالی گردیده و چون معنای اشتقاقی آن لحاظ نمی‏شود، آن را در حکم جامد نیز بر شمرده‏اند.

* لفظ جلاله از منظر قرآن و حدیث: در واژه‏شناسی «اللّٰه» چند نکته شایان توجّه است:

یک. مقتضای ظاهر آیات قرآن و مفاد صریح روایات اهل‏ بیت علیهم السلام این است که «اللّٰه» مشتق از «أله» به معنای معبود است.

دو. در روایات اهل‏ بیت علیهم السلام به اشتقاق لفظ جلاله و معنای «معبود» برای آن تصریح شده است، چنان که مفاهیمی چون: مستور بودن حقیقت و حیران