الهى را زیر پوشش و در هر سوره، ظهورى خاص دارد، و هم سخن از «رحمت رحمانیّه» است که همه صفات خداى سبحان زیر پوشش آن است و در هر مظهرى با اسمى خاص، ظهور مى‏کند. در سوره‏هایى که محتوایى مهرآمیز دارند و اوصاف جمالى خداوند را مطرح مى‏کنند، در چهره «جمال»، و در سوره‏هایى که مضامینى قهرآمیز دارند و غضب الهى را بازگو مى‏کنند، در چهره «جلال»، تجلّى مى‏کند^۱ و از این رو، برخى گفته‏اند: کلمه «الرحمٰن» نیز همانند کلمه «اللّٰه‏»، اسم اعظم است. بنا بر این، تفسیر «بسم اللّٰه‏...» به اختلاف سوره‏ها متفاوت است.^۲

به نظر مى‏رسد هر چند این بیان مى‏تواند قرینه‏اى براى تفاوت معنا در «بسمله»‏هاى آغاز سوره‏ها باشد و برخى از روایات^۳ هم این مدّعا را تأیید مى‏کنند، ولی براى اثبات قاطع تغایر معنایى میان آنها کافى نیست.

افزون بر این، فرضِ تغایر معنایى آنها، در واقع براى ما قابل تبیین نیست و صِرف احتمال هم در عمل، کاربردى ندارد.

ارزيابى ترجمه‏هاى «بسمله» به فارسی

مترجمان، آیه شریف (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ) را به گونه‏هاى مختلفى به فارسى ترجمه کرده‏اند، چنان که در سایر زبان‏ها نیز ترجمه‏هاى مختلفى براى آن مطرح

مبحث پنجم: تفاوت معناى «بسمله» در سوره‏ها

برخى از مفسّران بر این باورند که معناى آیه شریف (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ) در سوره‏هاى مختلف، متفاوت است و به عبارتى «بسمله» در آغاز سوره‏ها، مشترک لفظى است. پس، از نظر معنایى میان آنها تغایر وجود دارد:

۰.اختلاف معنوى و اشتراک لفظى آیات (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ)، از آن روست که «بسم اللّٰه» مربوط به هر سوره، جزئى از آن سوره و با محتواى آن، هماهنگ و به منزله عنوان و تابلوى آن سوره است و چون مضامین و معارف سوره‏هاى قرآن با یکدیگر متفاوت است، معناى «بسم اللّٰه‏» نیز در سوره‏ها مختلف خواهد بود و در هر سوره، درجه‏اى از درجات و شأنى از شئون الوهیّت خداى سبحان و رحمانیّت و رحیمیّت او را بازگو مى‏کند و از این جهت، همانند اسماى خداوند در پایان آیات است که با محتواى آیات، هماهنگ و به منزله برهانى برای محتواى آن است. بر این اساس، اگر محتواى سوره‏اى به خوبى تبیین شود، تفسیر «بسم اللّهِ» آن سوره نیز روشن خواهد شد.

۰.توضیح، این که: در آیه شریف (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ)، هم سخن از «اللّٰه‏» است که اسم جامع و اعظم خداى سبحان است و سایر اسماى حسناى