93
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم

در بخش دوم این دو روایت، «رحمان» و «رحیم» تفسیر شده‏اند که توضیح آنها پیش‏تر گذشت؛ امّا در بخش اوّل آنها به جاى تفسیر «بسم اللّٰه‏»، حروف آن تفسیر شده‏اند. در صورتى‏ که صدور این روایات را از اهل بیت علیهم السلام قطعى بدانیم، این دو پرسش رُخ مى‏نماید که: آیا این حروف در هر عبارتى، این معانى را افاده مى‏کنند، یا تنها در «بسم اللّٰه‏» داراى این معانى هستند؟ و آیا این حروف در اصل براى همین معانى وضع شده‏اند، یا خداوند سبحان در «بسم اللّٰه‏» آنها را در این معانى به کار برده است؟

به نظر مى‏رسد که در هر دو پرسش، احتمال دوم به واقع، نزدیک‏تر است. گفتنى است که احتمال‏های دیگرى نیز در این باره وجود دارند.۱

1.. علّامه مجلسى رحمه الله در توضیح حدیث اوّلِ امام صادق علیه السلام مى‏گوید: «در بارۀ عبارت ̎ باء، بهاى خداست̎ از بسیارى از اخبار، چنین بر مى‏آید که حروف مفرده، وضع و معانى متعدّدى دارند که جز حجّت‏هاى الهى، کسى آنها را نمى‏داند و این، یکى از ابعاد علوم ایشان و استنباطشان از قرآن است. اهل سنّت در بارۀ آیۀ (الٓم؛ الف. لام. میم) از ابن عبّاس روایت کرده‏اند که: الف، به معناى آلاى (نعمت‏هاى) خداست و لام، به معناى لطف اوست و میم، نشانگر مُلک او. ̎ بهاء̎، به معناى زیبایى و نیکویى است.̎  سناء̎ ، به معناى رفعت و بلندى و  ̎ مجد̎ ، به معناى بزرگوارى و شرافت است.
من مى‏گویم: ممکن است این مطلب بر پایۀ اشتقاق کبیر و مناسبت ذاتى میان الفاظ و معانى آنها باشد. بنا بر این، ̎ باء̎ ، چون میان معناى حرفى و ̎ بهاء̎  مشترک است، باید میان معانى آن دو مناسبتى باشد. همچنین است ̎ اسم̎  و ̎ سناء̎ . چون در ̎ سین̎  اشتراک دارند، پس در معناى بلندى و رفعت نیز اشتراک دارند.
̎ اسم ̎  نیز چون با ̎ مجد̎  و ̎ ملک̎ در حرف میم اشتراک دارد، باید میان معانى آنها مناسبتى باشد. این خود، موضوعی پُردامنه در لغت است که براى اهل تحقیق و جستجو، که مبانى و معانى را شناخته باشند، روشن مى‏شود. پس مراد از جملۀ امام علیه السلام که ̎ سین، سناى خداست̎ ، این است که وجود این حرف (سین) در کلمۀ ̎ اسم̎ ، مناط حصول این معنا در آن است. بقیّۀ کلمات نیز به همین سان اند. تأمّل در این مطلب، شدّت استبعاد از ظاهر این کلام را از بین می‏برد. این بود آنچه در این جا به ذهن رسید. شاید این برداشت، به حقیقت نزدیک‏تر باشد تا آنچه یکی از بزرگان (میرزا رفیعا نائینی) آورده است. او گفته است: چون تفسیر آن بر حسب معنای حرف اضافه است و از طرفی، ̎ اسم̎  برای کسی که به زبان آشنا باشد، نیازی به بیان ندارد، امام علیه السلام بر حسب مدلولات دور، پاسخ داده است، یا چون تبرّکاً و بیرون از مدلول اوّل به کار رفته است، آن را به غیر آن از آنچه در تبرّک لحاظ می‏شود، تفسیر کرده است و(( مراد از این تفسیر، یا این است که این حروف، چون در آغاز این کلمات، دالّ بر این صفات هستند، تبرّکاً اخذ شده‏اند، یا این که این حروف بر این معانی دلالت دارند، خواه به این دلیل که با این معانی‏ای که برای آنها وضع شده، مناسبت دارند، و از آن جا که در آغاز این کلمات قرار دارند، مناسبتشان از دیگر حروف آن کلمات، بیشتر و دلالتشان بر معانى آنها قوى‏تر است و خواه به این دلیل که چون حرف ̎ باء̎  ، بر ارتباط و اضافه دلالت دارد و مناط ارتباط و اضافه به چیزى یافتن زیبایى و حُسن مطلوب براى طالب است. پس این حرف، بر حسن و بها دلالت دارد که خود، مطلوب هر طالبى است و بر این پایه، به ̎ بهاء اللّٰه ̎ تفسیر شده است. همچنین چون ̎ اسم ̎ از مادّۀ ̎ سُمُوّ̎ گرفته شده است که بر رفعت و بلندى و بزرگوارى و شرافت دلالت دارد، پس هر یک از دو حرف به اضافۀ دیگرى، بر آن مطلوب، دلالت دارد. پس ̎ سین̎ به دلالت بر ̎ سناء̎ ، از باب مناسبت، نسبت داده شده است و آن را به سناى خدا تفسیر کرده است. دلالت بر مجد یا ملک نیز بر پایۀ همین مناسبت، به میم نسبت داده شده و آن را به مجد، یا به روایت دیگرى به ملک، تفسیر کرده است» (مرآة العقول: ج۲ ص۳۷).


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
92

معبود هر چیزى است و رحمان، به مهربانى او با همه خلقش، و رحیم، به مهربانى‏اش با مؤمنان [اشاره دارد].

شیخ صدوق رحمه الله در روایتى مشابه۱ آورده است که امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

۰.الباءُ: بَهاءُ اللّٰهِ، وَ السّینُ: سَناءُ اللّٰهِ، وَ المیمُ: مُلکُ اللّٰهِ.

۰.باء [به معناى] بهاى (نورانیّت / زیبایى خیره کننده) خداست، سین [به معناى] سناى (رفعت) خدا و میم [به معناى] مُلک (سلطنت و مالکیت) خدا.

گفتم: اللّٰه‏ چه؟ فرمود:

۰.الأَلِفُ: آلاءُ اللّٰهِ عَلیٰ خَلقِهِ مِنَ النِّعَمِ بِوَلایَتِنا، وَ اللّامُ: إلزامُ اللّٰهِ خَلقَهُ وَلایَتَنا.

۰.[حرف] «الف» به معناى آلاى (نعمت‏هاى) خداست که به سبب ولایت ما به خلقش ارزانى داشته است. حرف «لام» نیز به این معناست که خداوند، خلقش را به ولایت ما ملزم ساخته است.

گفتم: حرف هاء چه؟ فرمود:

۰.هَوانٌ لِمَن خالَفَ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیهِم.

۰.به هوانِ (خوارى) کسى [اشاره دارد] که با محمّد و خاندان محمّد - که درودهاى خدا بر ایشان باد - مخالف است.

گفتم: «الرحمٰن» چه؟ فرمود:

۰.بِجَمیعِ العالَمِ.

۰.[به معناى رحمتش] به همه عالم است.

گفتم: «الرحیم» چه؟ فرمود:

۰.بِالمُؤمِنینَ خاصَّةً.۲

۰.[به معناى رحمتش] در خصوص مؤمنان است.

1.. گفتنى است که این روایت از نظر سند، معتبر نیست.

2.. معانی الأخبار: ص۳ ح۲.

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي، سيّد محمّدکاظم طباطبايي،
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2609
صفحه از 687
پرینت  ارسال به