یاری می‏جویم از خداوندِ رحمان و رحیم».

گفتنی است که در روایات اهل بیت علیهم السلام سه معنا برای صورت دوم بیان شده است:

۱. نشانِ خدا بر خود نهادن

شیخ صدوق رحمه الله به سند خود از حسن بن على بن فضّال روایت کرده که او گفت: از امام رضا علیه السلام در باره معناى «بسم اللّٰه‏» پرسیدم. فرمود:

۰.مَعنیٰ قَولِ القائِلِ: «بِسمِ اللّٰهِ» أی أسِمُ عَلیٰ نَفسی سِمَةً مِن سِماتِ اللّٰهِ عز و جل؛ وَ هِیَ العِبادَةُ.

۰.وقتى کسى مى‏گوید: «بسم اللّٰه»، معنایش این است که سِمه‏اى^۱ از سِمات خداوند را بر خود مى‏نهم، که همان سِمه بندگى است.

گفتم: سِمه چیست؟ فرمود:

۰.العَلامَةُ.^۲

۰.نشانه.

این سخن، بِدان معناست که گفتن «بسم اللّٰه‏» در آغاز کارها، نه‏تنها به کار، رنگ خدایى مى‏دهد، بلکه گوینده باایمانِ آن نیز رنگ الهی مى‏گیرد و خودش هم نشانه خداى سبحان مى‏گردد.

بنا بر این، «بسم اللّهِ» راستین، نشانِ بندگى خداست و مى‏توان آن را وسیله‏اى براى آیت خدایى شدن انسان، تفسیر کرد.

بر اساس این تفسیر دقیق و زیبا، تنها کسى مى‏تواند در گفتن این ذکر هنگام انجام دادن کارها صادق باشد که حقیقتاً خود را مستقل نداند؛ بلکه خود را مملوک و بنده خداوند سبحان ببیند؛ چراکه این ذکر، نشانه بندگى خداست. به

در «دعاى افتتاح» نیز آمده است:

۰.وَ أیقَنتُ أنَّکَ أرحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوضِعِ العَفوِ وَ الرَّحمَةِ، وَ أشَدُّ المُعاقِبینَ فی مَوضِعِ النَّكالِ وَ النَّقِمَةِ، وَ أعظَمُ المُتَجَبِّرینَ فی مَوضِعِ الكِبرِیاءِ وَ العَظَمَةِ.^۱

۰.یقین دارم که تو در جایگاه گذشت و رحمت، مهربان‏ترینِ مهربانانى و در جایگاه کیفر و عذاب، سختگیرترینِ کیفر دهندگانى و در جایگاه بزرگى و سترگى، سترگ‏ترینِ چیرگانى.

به سخن دیگر، رحمت و غضب خدا بی‏پایه و اساس نیستند؛ بلکه بر مبناى حکمت او استوارند. در جایى که کمترین زمینه براى رحمت وجود داشته باشد، رحمت گسترده الهى، حضور خواهد یافت و در صورتى ‏که جایى براى رحمت وجود نداشته باشد، غضب جاى‏گزین آن خواهد شد.

مبحث چهارم: تفسير روايى (بِسْمِ ٱللّٰهِ ٱلْرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِیمِ)

این آیه را دو گونه می‏توان تفسیر کرد: یکی به عنوان سخن خداوند سبحان در آغاز کتاب خود، و دیگری به عنوان سخنی که خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروان قرآن تعلیم کرده است.

در صورت اوّل، متعلّق «باء» در «بسم اللّٰه»، فعل «أبتدئُ (آغاز می‏کنم)» خواهد بود؛ یعنی آفریدگار جهان فرموده: «من کتاب خود را با برترین نام و برجسته‏ترین صفات خود آغاز می‏کنم» و بدین ‏سان به پیروان قرآن، ادبِ سخن گفتن با آفریدگار جهان و آغاز کارها بویژه کارهای مهم را نیز می‏آموزد.

امّا در صورت دوم، باید قبل از «بسم اللّٰه»، افعالی مانند «قُل: أبتَدِئُ» یا «قُل: أستعین» را در تقدیر گرفت. بنا بر این، آیه یکم را باید این گونه تفسیر کرد که خداوند سبحان به پیامبر صلی الله علیه و آله و پیروان او می‏فرماید: «بگو: آغاز می‏کنم یا بگو: