اشتقاق بیان شده است و همین، قرینه‏ای روشن بر است که لفظ جلاله «اللّٰه» نمى‏تواند جامد باشد. در این جا به برخى از این احادیث، اشاره مى‏کنیم:

۱. در روایتى که با سند معتبر از امام صادق علیه السلام نقل شده، آمده است که هشام بن‏ حکم از ایشان در باره نام‏هاى خدا و اشتقاق آنها پرسید و امام علیه السلام در پاسخ فرمود:

۰.اللّٰهُ مُشتَقٌّ مِن إلٰهٍ، وَ الإِلٰهُ یَقتَضی مَألوهاً.^۱

۰.اللّٰه، برگرفته از «إلٰه» است و «إلٰه»، مقتضى «مألوه (پرستش ‏شونده)».

در این روایت، مشتق بودن اسماء اللّٰه‏ و بویژه لفظ جلاله، مفروغٌ‏ عنه فرض شده است؛ زیرا هشام از مبدأ اشتقاق آنها مى‏پرسد، نه اصل اشتقاق آنها و امام علیه السلام ضمن تقریر سخن هشام، توضیح مى‏دهد که مبدأ اشتقاق لفظ جلاله، «ألِهَ» به معناى «عَبَدَ» است.

۲. در روایتی از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده است:

۰.«اللّٰهُ»: مَعناهُ المَعبودُ الَّذی یَألَهُ فیهِ الخَلقُ وَ یُؤلَهُ إلَیهِ، وَ «اللّٰهُ» هُوَ المَستورُ عَن دَرکِ الأَبصارِ، المَحجوبُ عَنِ الأَوهامِ وَ الخَطَراتِ.^۲

۰.اللّٰه‏ به معناى معبودى است که آفریدگان در او حیران‏ گشته‏اند و [نیز] کسى که به او روی آورده مى‏شود. اللّٰه‏، هموست که از دیده‏ها پوشیده و از وهم و خیال، در پرده است.

۳. امام على علیه السلام در حدیث دیگرى در تفسیر «اللّٰه‏» مى‏فرماید:

۰.هُوَ الَّذی یَتَأَلَّهُ إلَیهِ عِندَ الحَوائِجِ وَ الشَّدائِدِ كُلُّ مَخلوقٍ عِندَ انقِطاعِ الرَّجاءِ مِن جَمیعِ مَن دونَهُ.^۳

۰.او همان کسى است که هر آفریده‏اى در نیازها و سختى‏ها، به او روى مى‏آورد، آن گاه که از هر کس جز او، قطع امید مى‏شود.

اللّٰه‏، مخفَّف «الإلٰه»، به معناى معبود است. در این فرض، الف و لام، الف و لامِ، عهد حضورى و ناظر به خداى متعال است و «اللّٰه‏» با همین صورت، تبدیل به اسم عَلَم براى خداى سبحان شده است.

برخى مبدأ اشتقاق اللّٰه‏ را «أَلِه» به معناى «تحیّر» مى‏دانند. در نتیجه، اللّٰه‏ بیانگر ذاتى است که اندیشه‏ها در فهم حقیقت او، دچار حیرت و سرگردانى مى‏شوند.^۱ برخى معتقدند که اصل اللّٰه‏، «وِلاه» بوده است؛ چون همه آفریده‏ها به صورت ارادى یا غیر ارادى، والِه و شیفته و سرگشته اویند.^۲

دیدگاه دیگر این است که لفظ جلاله «اللّٰه‏» از ریشه «لاهَ یَلوهُ لِیاهاً» به معناى «احتجب»^۳ گرفته شده و بر این اساس، «اللّٰه‏» یعنى ذاتى که حقیقت آن، پوشیده و مستور است.

لفظ «اللّٰه» از منظر قرآن و حدیث

مقتضاى ظاهر آیات، این است که «اللّٰه»‏، مشتق از «أله» به معناى معبود باشد، چنان که بیشتر لُغویان نیز بدان گرایش دارند؛ امّا با عنایت به این که سایر معانى و وجه‏های اشتقاق نیز، هم در گفتار لغت‏شناسان و هم در احادیث اهل بیت علیهم السلام آمده، از نظر واژه‏شناختى مى‏توان برخى از این وجه‏ها را از باب اشتقاق کبیر یا ملازمه و یا اشتراک، با هم مربوط دانست و از نگاه تفسیرى، آنها را از وجه‏های تأویلى یا تفسیر مبتنى بر تعدّد معانى بر شمرد. حال هر یک از این وجه‏ها، اگر به حدّ ظهور برسد، در دایره «ظَهر» و تفسیر آیه جاى مى‏گیرد، و گرنه از قبیل تأویل و تفسیر به «بطون» شمرده مى‏شود، به شرط این که مستند به نقل معتبر باشد.

احادیث بسیارى از اهل بیت علیهم السلام در دست اند که در آنها برای واژه «اللّٰه‏» مبدأ