هر آینه در هر امّتى پیامبرى بر انگیختیم که: خداى را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید. پس برخى از آنان را خدا راه نمود و برخى دیگر، سزامند گم‏راهى گشتند. پس در زمین بگردید و بنگرید که سرانجام دروغ‏انگاران چگونه بوده است).

جمله (حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلٱلَةُ) اشاره به این سنّت الهى است که مخالفت با هدایت همگانىِ خداوند سبحان، سبب مى‏شود که انسان، مستحقّ ضلالت گردد و به همان سرنوشت عبرت‏آموز ضلالت‏پیشگان گرفتار آید. از این رو، در آیاتِ یاد شده به آیندگان توصیه گردیده که سرنوشت آنان را مطالعه کنند و عبرت بگیرند و در زندگى خود، راهى را که اکثریت گم‏راه رفته‏اند و زیان دیده‏اند، انتخاب نکنند.

بر این اساس، قرآن کریم با تعبیرهاى گوناگون و به صورت مکرّر، اکثریت ضلالت‏پیشه را نکوهش و اقلّیت هدایت یافته را ستایش کرده است. امام کاظم علیه السلام ضمن بیانی مفصّل در تشویق به تعقّل و تفکّر و پیروى از منطق و عقل در انتخاب راه و روشِ درست زندگى، و بر حذر داشتن از پیروى کورکورانه از اکثریت گم‏راه، با اشاره به شمارى از آیات قرآن، خطاب به یکى از یارانش مى‏فرماید:

۰.یا هِشامُ! ثُمَّ ذَمَّ اللّهُ الكَثرَةَ فَقالَ: (وَإن تُطِعْ أكْثَرَ مَن فِى الأَرْضِ یُضِلُّوكَ عَن سَبِیلِ اللهِ)^۱ وَ قالَ: (وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ للهِ بَلْ أكْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُونَ)^۲ وَ قالَ: (وَ لَئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْیَا بِهِ الأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ للهِ بَلْ أكْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ).^۳

۰.یا هِشامُ! ثُمَّ مَدَحَ القِلَّةَ فَقالَ: (وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبَادِىَ الشَّكُورُ)^۴ وَ قالَ: (وَ قَلِیلٌ مَا هُمْ)^۵، وَ قالَ: (وَ قالَ رَجُلٌ مُّؤمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ یَكْتُمُ إیمَانَهُ أتَقْتُلُونَ رَجُلاً أن یَقُولَ

تو را پیروى کنند).

بنا بر این، هر قدر که انسان بیشتر در صراط مستقیم الهی حرکت کند و ره‏نمودهای خداوند را در زندگی به کار بندد، از کج‏راهه‏های ضلالت دورتر می‏شود و به همان میزان از ضلالت و گم‏راهی خود، پیشگیری کرده است.

گم‏راهان در طول تاريخ

از نگاه قرآن کریم، اکثریت قاطع پیشینیان در طول تاریخ از صراط مستقیم هدایت منحرف شده و در وادى ضلالت و گم‏راهى هلاک گردیده‏اند:

۰.(وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الأَوَّلِینَ * وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا فِیهِم مُّنذِرِینَ * فَانظُرْ كَیْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنذَرِینَ * إلَّا عِبَادَ اللهِ الْمُخْلَصِینَ.^۱

۰.بی ‏گمان، پیش از اینان (کفّار قریش) بیشتر پیشینیان گم‏راه شدند * و بی‏ گمان در میان آنها بیم ‏دهندگانی (پیامبران) فرستادیم. * پس بنگر عاقبت بیم داده ‏شدگان چگونه بود، * مگر بندگان ناب خدا).

نکته شایان توجّه این است که ضلالت اکثریت پیشینیان، به دلیل نقص و قصور مبادى هدایت همگانى^۲ نبوده؛ بلکه به عکس، ضلالت آنها به جهت لجاجت و سرپیچى آنان از فرمان فطرت، عقل و ره‏نمودهاى انبیاى الهى بوده است. به بیان دیگر، ضلالت اقوام گذشته، در واقع، مجازات مخالفت آنها با هدایت‏هاى همگانى الهى بوده است. این معنا به روشنى در این آیه بیان شده است:

۰.( وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِى كُلِّ اُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللهُ وَ مِنْهُم مَّنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسِیرُوا فِى الأَرْضِ فَانظُرُوا كَیْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِینَ.^۳