545
پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم

آن را هنگامى مرتکب شدم که از راه نایافتگان بودم).

گفتنی است که مفسّران در تفسیر ضلالتی که موسی علیه السلام به خود نسبت داده، آرای مختلفی دارند؛۱ ولی در هر صورت - همان طور که اشاره شد - این مرتبه، منافاتی با عصمت پیامبران از گناه ندارد.

۲. ضلالت ناشی از ناآگاهی

دومین مرتبه ضلالت، ناشی از جهل به پیام‏های انبیای الهی است که ضلالت ابتدایی نیز نامیده می‏شود و در آیات متعدّدی از قرآن بِدان اشاره شده است، از جمله:

۰.(وَٱذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِن كُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ ٱلضَّالِّینَ.۲

۰.و او را یاد کنید، همان ‏گونه که شما را هدایت نمود و واقعیت، این است که شما پیش از آن، از گم‏راهان بودید).

تعدّد مراتب این مرتبه از ضلالت، به سبب تعدّد مراتب جهل به ره‏نمودهای خداوند سبحان و هدایت انبیای الهی است.

1.. برخی از مفسّران، ضلالت را به جهل و ندانستن این که چنین کاری موجب قتل طرف مقابل می‏شود، تفسیر کرده‏اند (ر. ک: التبیان: ج‏۸ ص۱۲ و مجمع البیان: ج‏۷ ص۲۹۲). برخی نیز آن را مانند آیۀ (أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا فَتُذَكِّرَ إِحْدٰاهُمَا ٱلْأُخْرىٰ) به معنای فراموشی دانسته‏اند (ر. ک: تفسیر غریب القرآن: ص۲۷۱ و بحر العلوم: ج‏۲ ص۵۵۲). عدّه‏ای آن را مانند آیۀ (وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدىٰ) به ضلالت از نبوّت، تفسیر کرده‏اند؛ یعنی: زمانی این کار را کردم که هنوز به هدایت آسمانی راه نیافته بودم (ر. ک: جامع البیان: ج‏۱۹ ص۴۲ و أضواء البیان: ج‏۶ ص۲۴۷). برخی گفته‏اند همان طور که ضلالت در آیۀ (إِنَّكَ لَفِي ضَلٰالِكَ ٱلْقَدِيمِ) به معنای محبّت است، در این جا نیز به این معناست که آن کار را فقط به خاطر محبّت خدا انجام دادم (ر. ک: البحر المحیط: ج‏۸ ص۱۴۷). تفسیر دیگری که در این باره بیان شده، این است که وی نسبت به این جریان دچار سرگردانی شده بود (ر. ک: مفاتیح الغیب: ج‏۲۴ ص۴۹۶). در روایتی از امام رضا علیه السلام نیز این طور تفسیر شده است: «(فَعَلْتُهٰا إِذاً وَ أَنَا مِنَ ٱلضّٰالِّينَ) عَنِ الطَّرِیقِ بِوُقوعی إِلىٰ مَدینَةٍ مِن مَدائِنِک‏؛ (من آن کار را در موقعى انجام دادم که راه را گم کردم) و اشتباهى به شهرى از شهرهاى تو در آمدم‏‏» (عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج۱ ص۱۹۹).

2.. بقره: آیۀ ۱۹۸.


پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
544

انجام ندهد. این مرتبه از ضلالت، منافاتی با عصمت ندارد و از این رو در قرآن به برخی پیامبران مانند موسی علیه السلام نسبت داده شده است، آن جا که در جریان پیکار یکی از پیروانش با یکی از دشمنانش، از پیرو خود، حمایت کرد و آن دشمن با ضربه مُشت او، کشته شد و خودِ ایشان با شیطانی خواندن این عمل، آن را مصداق ضلالتی دانست که نمی‏بایست انجام گیرد:

۰.(قالَ هَٰذَا مِنْ عَمَلِ ٱلشَّیْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِینٌ.۱

۰.گفت: این از عمل شیطان است. همانا او دشمنی گم‏راه ‏کننده و آشکار است).۲

به همین دلیل نیز از خداوند سبحان، طلب مغفرت کرد و گفت:

۰.(رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ ٱلْغَفُورُ ٱلرَّحِیمُ.۳

۰.گفت: پروردگارا! البتّه من [با ورود به ستیزه] به خویشتن ستم کردم. پس مرا ببخش. پس خدا او را بخشید. همانا او آمرزنده مهربان است).

همچنین موسی علیه السلام در برخوردی که بعدها با فرعون داشت، هنگامی که فرعون در مورد این حادثه به او اعتراض کرد، در پاسخ او گفت:

۰.(فَعَلْتُهَا إِذًا وَ أَنَا مِنَ ٱلضَّالِّینَ.۴

1.. قصص: آیۀ ۱۵.

2.. با توجّه به تنافی ظاهر آیه با عصمت انبیا، برخی از مفسّران، مشارٌ إلیه «هذا» را «اقتتال و درگیری» دانسته‏اند (ر. ک: المیزان: ج‏۱۶ ص۱۸)، چنان که در روایتی از امام رضا علیه السلام نیز این چنین تفسیر شده است (ر. ک: عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج۱ ص۱۹۵). در میان احتمال‏هایی که برخی مفسّران ذکر کرده‏اند، این احتمال نیز بیان شده که «هذا» به «قتل» اشاره دارد. این گروه برای رفع تنافی این معنا با عصمت موسی علیه السلام وجه‏‏هایی نه چندان مقبول را بر شمرده‏اند (ر. ک: التبیان: ج‏۸ ص۱۳۶ و مجمع البیان: ج‏۷ ص۳۸۲ و روح المعانی: ج‏۱۰ ص۲۶۳ و مفاتیح الغیب: ج‏۲۴ ص۵۸۵). احتمال دیگر این گروه آن است که اشارۀ «هذا» می‏تواند به عمل مقتول یعنی کفر و ظلم وی، یا خود مقتول به عنوان دست‏پرورده و لشکر شیطان باشد (ر. ک: التبیان: ج‏۸ ص۱۳۶ و مجمع البیان: ج‏۷ ص۳۸۲ و مفاتیح الغیب: ج‏۲۴ ص۵۸۵).

3.. قصص: آیۀ ۱۶.

4.. شعرا: آیۀ ۲۰.

  • نام منبع :
    پرتوی از تفسیر اهل بیت علیهم السلام (مبانی و روش) جلد دوم
    سایر پدیدآورندگان :
    عبدالهادي مسعودي، سيّد محمّدکاظم طباطبايي،
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
    محل نشر :
    مشهد
    تاریخ انتشار :
    1398/01/01
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2336
صفحه از 687
پرینت  ارسال به