اختیار همگان قرار دارند و به دلیل آشکار بودن این نعمت‏ها براى همه، قرآن، وجود آنها را در نظام هماهنگ جهان، برهان توحید و یگانگى خداوند سبحان دانسته است.

۲. نعمت عامّ باطنى

نعمت‏هاى عامّ باطنى، مظهر رحمت رحمانی الهى هستند که همه انسان‏ها به گونه‏اى نامحسوس از آنها برخوردارند. آیه زیر و آیات مشابه آن،^۱ به این گونه نعمت‏ها اشاره دارند:

۰.(فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذَلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ.^۲

۰.پس روى خود را حق‏گرایانه متوجّه آیین پروردگار کن؛ [فطرتى] که خداوند، انسان‏ها را بر آن آفریده است. دگرگونى در آفرینش الهى نیست. این است آیین استوار؛ ولى بیشتر مردم نمى‏دانند).

بر پایه این آیه و همه روایاتى که در تبیین و تفسیر آن وارد شده،^۳ همه انسان‏ها از نعمتِ فطرت و سرشت پاک توحیدى برخوردارند و اگر تحت تربیت صحیح قرار گیرند و عوامل نفسانى، خانوادگى و اجتماعى، آنها را از مسیر فطرت منحرف نکند، همه آنها موحّد خواهند ماند؛ امّا این نعمتِ بزرگ، نامحسوس است و جمله (وَ لَکِنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لَا یعلَمُونَ) در آیه یاد شده، مى‏تواند اشاره به این معنا باشد.

۳. نعمت خاصّ ظاهرى

مراد از نعمت‏هاى خاصّ ظاهرى، جلوه‏های رحمت رحیمیِ الهى ‏اند که به

در آیه‏ای دیگر، آمده است:

۰.(وَءَاتَاكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ.^۱

۰.از هر چیزى که از او خواستید، به شما داد و اگر نعمت‏هاى خدا را بشمارید، هرگز آنها را شماره نتوانید کرد. انسان، بسیار ستمگر و ناسپاس است).

این آیات، به این مطلب اشاره دارند که خداوند سبحان، انواع نعمت‏هاى بی‏شمارى را که براى رشد و تکامل مادّى و معنوى مورد نیاز انسان اند، در اختیار او قرار داده است.

اینک توضیحی کوتاه در باره معانی چهارگانه نعمت:

۱. نعمت عامّ ظاهرى

مقصود از نعمت‏هاى عامّ ظاهرى، جلوه‏های رحمت رحمانی الهى ‏اند که همه انسان‏ها، اعم از نیکوکار و تبهکار، به گونه‏اى آشکار و روشن از آنها برخوردارند. در آیه زیر به این گونه نعمت‏ها، اشاره شده است:

۰.(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَیْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللّٰهِ یَرْزُقُكُم مِنَ السَّمَاءِ وَ الأَرْضِ لَا إِلَهَ إلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ.^۲

۰.اى مردم! نعمت خدا بر خویش را به یاد آورید. آیا آفریننده‏اى جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزى دهد؟! هیچ معبودى جز او نیست. با این حال چگونه به سوى باطل باز گردانده می‏شوید؟!).

بدیهى است خداوند سبحان، انواع امکانات آسمانى و زمینى را که براى زندگى انسان فراهم کرده، مانند نور خورشید، باد و باران، معادن و ذخایر زمین، موادّ غذایى، انواع گیاهان و میوه‏ها، نعمت‏هاى عام و آشکار الهى هستند که در