تفسیر آیه هفتم

(صِراطَ الّذینَ أَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم وَلَا الضّالّینَ)

(راه کسانی که به آنها نعمت [ویژه] دادی، که نه گرفتار خشم تو هستند و نه گم‏راه اند)

آیه هفتم در واقع، تبیین اجمالى آیه ششم سوره حمد است که در آن، از خداوند سبحان درخواست کردیم ما را به «صراط مستقیم» هدایت کند. در این آیه اجمالاً بیان می‏فرماید که مقصود از «صراط مستقیم» راهِ نعمت‏یافتگان الهى است، نه راه کسانى که مورد غضب خداوند سبحان قرار گرفته‏اند و نه راه کسانى که گم‏راه‏ اند. بنا بر این، تفسیر این آیه در قالب سه مبحث ارائه مى‏گردد:

مبحث اوّل: معناشناسی ( صِراطَ الَّذینَ أنعَمتَ عَلَیهِم)

مسائلی که در این مبحث تبیین می‏شوند، عبارت اند از: واژه‏‏پژوهی «نعمت»، کاربردهای «نعمت» در قرآن، انواع نعمت از منظر قرآن‏، نعمت‏های ظاهری و باطنی از منظر قرآن و حدیث و از نگاه مفسّران، مقصود از هدایت به راهِ نعمت‏یافتگان.

واژه‏پژوهی «نعمت»

مادّه «ن ع م» در لغت عرب، ریشه‏ای پرکاربرد با مشتقّات فراوان است. معناى اصلى این مادّه که در همه مشتقّات آن، سارى و جارى است، عبارت است از: رفاه، آسایش، فراخى و خوش‏گوارى زندگى، شادمانى و نیکو بودن حال.

ابن فارس در این باره مى‏نویسد:

۰.النون و العین و المیم فروعُه كثیرة، و عندنا أنّها على كثرتها راجعةٌ إلى أصلٍ واحدٍ

دو. معیار کلّی برخورداری و عدم برخورداری از هدایت ویژه الهی، مخالفت یا موافقت با تمایلات نامشروع است.

سه. ریشه مشترک موانع هدایت ویژه یعنی - هواپرستی - میان آنها پیوند پدید می‏آورد و چه بسا موجب وحدت مصداقی آنها می‏گردد. به سخن دیگر، ظلم، کُفر، فسق، اسراف و دیگر گناهان، در واقع، قالب‏های گوناگون پیروی از تمایلات نفسانی اند و گاه همه این عناوین بر یک نفر تطبیق می‏کنند.

چهار. هر گناه به تناسب خود، مانع هدایت پاداشی است. هر چه آلودگی انسان به گناه بیشتر گردد، محرومیت او افزایش می‏یابد تا آن جا که به کلّی از مدار هدایت، خارج و در مسیر اضلال کیفری قرار می‏گیرد.

در مقابل، انواع عبادات، زمینه‏ساز هدایت پاداشی هستند. هر چه عبودیت و فرمانبری انسان از خداوند سبحان بیشتر گردد، هدایت او افزایش می‏یابد تا این که به بالاترین مرتبه هدایت - که ویژه انبیا و اوصیای آنان است - دست یابد.

پنج. کسانی که در صف نخست اطاعت خداوند سبحان قرار دارند (مانند انبیا و اوصیای آنان)، به توفیق الهی در تمام زندگی از ابتلا به موانع هدایت، مصون اند و این توفیق بزرگ، نتیجه حسن نیّت و حسن انتخاب آنهاست.

* مقصود از «درخواست هدایت به صراط مستقیم»: مقصود از درخواست هدایت در سوره حمد و نمازهای پنجگانه، هدایت تشریعی ابتدایی نیست؛ بلکه یکی از این دو معنا مراد است: یک. توسعه و تعمیق معرفت دینی، دو. تداوم و توسعه هدایت ویژه.

با توجّه به این که درخواست توسعه و تعمیق معرفت دینی، منافاتی با درخواست هدایت ویژه ندارد، هنگام قرائت (اهْدِنَا ٱلصِّرَاطَ ٱلْمُسْتَقِیمَ) می‏توان هر دو معنا را در نظر گرفت.