«طریق» و یک بار «هدایت» و دو بار «قسطاس (ترازو)» با آن توصیف شده است. در همه این موارد، «مستقیم» به معنای درستی و دوری از هر گونه انحراف از حق است.

قرآن، واژه «صراط» را با قرینه در پنج معنا به کار برده است:

یک. راه درست زندگی: «صراط» در بیشتر آیات به این معناست؛ یعنی راهی که انسان را به مقصد نهایی انسانیت می‏رساند. این معنا با دو تعبیر بیان شده است: یکی، راه خدا و دیگری، راه مستقیم.

دو. راه درست پایان دادن به خصومت: این کاربرد، تنها در یک آیه دیده می‏شود؛ یعنی در گزارش داوری داوود علیه السلام.

سه. سنّت خداوند سبحان: در یک آیه «صراط» به معنای سنّت و روش الهی در مدیریت جهان آفرینش است.

مقصود از «صراط» در سه کاربردی که اشاره شد، راه‏های معنوی است.

چهار. راه دوزخ: در چند آیه «صراط» به معنای راهی است که در آخرت به دوزخ منتهی می‏گردد.

پنج. راه و مسیر رفت و آمد: در شماری از آیات، «صراط» در راه‏های مادّی و معمولی که در مناطق مختلف دنیا وجود دارند، به کار رفته است.

* مصداق‏های «صراط مستقیم»: در قرآن و روایات، شش مصداق برای «صراط مستقیم» بیان شده که عبارت اند از: دین اسلام که آیین همه انبیاست، کتاب خدا، راه شناخت خدا، راه محبّت خدا، راه پیشوایان بزرگ اسلام، عبادت خداوند سبحان.

مقصود از «صراط مستقیم»، چیزی جز عبادت خداوند سبحان و اطاعت از او نیست. از این رو، نام‏گذاری سایر اموری که «صراط مستقیم» نامیده شده‏اند، از باب نام‏گذاری سبب به نام مسبَّب بوده است؛ زیرا ره‏نمودهای

این رو، هدایت ویژه الهی، هدایت پاداشی نیز نامیده می‏شود.

سه. هدایت همگانی که مقدّمه ایمان است، مانع وسوسه اعتقادی و اضطراب روانی نیست؛ امّا هدایت ویژه قلبی موجب آرامش دل و مانع وسوسه و اضطراب روحی است.

چهار. کسانی که از هدایت ویژه الهی برخوردارند، به دلیل این که در راه درستِ زندگی حرکت می‏کنند و از انحرافاتی که ناشی از سلطه شیطان است، مصونیت دارند، بی‏ تردید به مقصد انسانیت خواهند رسید.

پنج. وصول به بالاترین مراتب هدایت ویژه الهی، به انبیا و اوصیای آنان اختصاص دارد. گرچه پیروان خاصّ آنان نیز از مراتب پایین‏تر این نوع هدایت برخوردارند، ولی الهامات قلبی غیر معصوم، حجّت شرعی نیست.

شش. افرادی که با هدایت همگانی الهی مخالفت کرده‏اند نیز از هدایت ویژه الهی برای رسیدن به مقصد برخوردارند؛ امّا مقصد ایشان، نقطه مقابل مقصد کسانی است که هدایت همگانی را به کار بسته‏اند. مقصد آنان، بهشت و مقصد اینان، دوزخ است.

تفسیر (الصِّراطَ الْمُستَقیمَ)

* واژه‏پژوهی «صراط» و «مستقیم»: واژه «صراط» به معنای مطلق راه است و کاربرد آن در راه درست یا نادرست، نیازمند قرینه است.

واژه «مستقیم» از مادّه «ق و م» است که بر راست‏قامتی، استواری، ایستایی، اعتدال و دوام دلالت دارد و برای امور مادّی و معنوی به کار می‏رود.

* کاربردهای «صراط» و «مستقیم» در قرآن: واژه «صراط» در قرآن، ۴۵ بار و مانند: «طریق» و «سبیل» در مطلق راه به کار رفته است و خصوصیات موارد استعمال، از قرائن فهمیده می‏شوند.

واژه «مستقیم» در قرآن، ۳۷ بار به کار رفته، که ۳۳ بار «صراط» و یک بار