ابتدا گم‏راه نمى‏کند؛ بلکه اضلال الهى، یک نوع بیشتر ندارد و آن، اضلال کیفرى است.^۱ این معنا به روشنى در نامه امام باقر علیه السلام خطاب به شخصى به نام سعد الخیر بیان شده است. روایت، چنین است:

۰.إنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالَى الحَلیمُ العَلیمُ، إنَّما غَضَبُهُ عَلىٰ مَن لَم یَقبَل مِنهُ رِضاهُ، وَ إنَّما یَمنَعُ مَن لَم یَقبَل مِنهُ عَطاهُ، وَ إنَّما یُضِلُّ مَن لَم یَقبَل مِنهُ هُداهُ.^۲

۰.خداوند - تبارک و تعالى - بردبار و داناست. تنها بر کسى خشم مى‏گیرد که خشنودى او را نپذیرد و تنها از کسى دریغ مى‏کند که عطاى او را نپذیرد و تنها کسى را گم‏راه مى‏سازد که هدایتش را نپذیرد.

بر پایه این سخن، همه انسان‏ها براى رحمت، عطا و هدایت، آفریده شده‏اند و خداوند سبحان، هیچ کس را از آغاز، مورد غضب قرار نمى‏دهد و عطایش را از کسى منع نمى‏کند و هدایتش را از کسى دریغ نمى‏دارد. تنها، کسانى مورد غضب الهى قرار مى‏گیرند و از عطا و هدایت خاصّ او محروم مى‏شوند که رحمت و عطا و هدایت عامّ او را نپذیرند و از آن بهره نگیرند و در نتیجه سزاوار محرومیت از رحمت خاصّ خداوند سبحان گردند.

چهار. آیات یاد شده به روشنى دلالت دارند که مانعیت ظلم از راهیابى ویژه و نقش آن در گم‏راهى ظالم، سنّت ثابت و تغییرناپذیر الهى است. بنا بر این، درخواست راهیابى ویژه در (اهْدِنَا ٱلصِّرَاطَ ٱلْمُسْتَقِیمَ) تنها در صورتى مورد قبول حضرت حق قرار مى‏گیرد که درخواست کننده ظالم نباشد.

پنج. ظلم، مراتب و انواع مختلفى دارد که در آیات مرتبط، به شرح آنها خواهیم پرداخت؛ امّا براى بهره‏گیرى کامل از هدایت ویژه الهى، اجتناب از مطلق ظلم، ضرورى است:

کسانى که ایمان نمى‏آورند، قرار مى‏دهد).

بر اساس این آیه، سنّت خداوند سبحان در هدایت و اضلال، این است که بهره‏گیرى از هدایت عامّ الهى، سبب شرح صدر و گشادگى سینه براى پذیرش حق و حقایق اسلامى مى‏شود و این حالت، زمینه‏ساز هدایت پاداشى و رسیدن به مقصد مى‏گردد. در مقابل، بی‏اعتنایى به هدایت عامّ الهى موجب مى‏شود که به تدریج، احساس نوعى نفرت از حق و حقایق دینى در وجود انسان پدید آید. قرآن در باره این حالت مى‏فرماید:

۰.(وَ إِذَا ذُکِرَ اللهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذَا ذُکِرَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ.^۱

۰.هنگامى که خداوند به یگانگى یاد مى‏شود، دل‏هاى کسانى که به آخرت ایمان ندارند، مشمئز [و متنفّر] مى‏گردد و هنگامى که از معبودهاى دیگر یاد مى‏شود، آنان خوش‏حال مى‏شوند).

در آیه‏اى که پیش از این آیه به آن اشاره شد، از این حالت، به ضیق صدر و تنگى سینه تعبیر شده و در آیه‏ای دیگر، به شرح صدر کُفرى، تعبیر گردیده است.^۲ به عبارت دیگر، تقابل با هدایت عام، موجبِ نفرت از حق و میل به باطل مى‏گردد و این حالت، زمینه‏ساز خروج انسان از مدار هدایتِ پاداشى و قرار گرفتن او در مسیر اضلال کیفرى خواهد بود.

سه. هدایت الهى، دو گونه است: هدایت ابتدایى که شامل همه انسان‏هاست، و هدایت پاداشى که به کسانى اختصاص دارد که هدایت ابتدایى را پذیرفته‏اند.

امّا اضلال خداوند سبحان، دو گونه نیست و هیچ گاه خداوند، کسى را از