از راه راست، بدون واسطه و نقش شیاطین جن، با واسطه است؛ زیرا شیاطین جن نیز براى اغواگرى، از انسان‏هاى شیطان‏صفت استفاده مى‏کنند، چنان که علّامه طباطبایى مى‏فرماید:

۰.گویا مراد این است که شیطان‏هاى جنّى به وسیله وسوسه، به شیطان‏هاى انس، وحى مى‏کنند و شیطان‏هاى انسى هم آن وحى را فریبکارانه یا براى این که خود، فریب آن را خورده‏اند، به یکدیگر مى‏رسانند.^۱

گفتنی است که توضیح بیشتر در این باره، ضمن تفسیر آیه هفتم، خواهد آمد.^۲

عوامل رسیدن به مقصد

اشاره شد که خداوند سبحان از طریق عقل، فطرت، پیامبران و کتاب‏هاى آسمانى، جامعه بشر را به راه راست زندگى هدایت کرده است؛ امّا باید توجّه داشت که همه مردم به راه‏نمایى الهى توجّه نمى‏کنند و به راه خدا در نمى‏آیند. تنها کسانى به راه خدا در مى‏آیند و به مقصد مى‏رسند که به هدایت عمومى خدا توجّه کافى کنند و از عوامل هدایت خاصّ الهى^۳ نیز بهره برند. اینان با توفیق الهى، تا رسیدن به مقصد، در صراط مستقیم باقى مى‏مانند.

گفتنى است آیاتى که تأکید دارند هر کس را که خدا بخواهد، هدایت مى‏کند، به این نوع هدایت اشاره دارند، مانند این آیه:

۰.(یهْدِى مَن یشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ.^۴

۰.و هر کس را که [خدا] بخواهد، به راه راست هدایت مى‏کند).

توضیح، این که: راه‏نمایى ویژه الهى، بدون حکمت نیست و خداوند سبحان،

بر این اساس، عوامل گم‏راهى، مجعول و مخلوق خداوند سبحان هستند؛ ولى منسوب به او نیستند.

دو.. واژه «شیاطین» جمع «شیطان» است که در لغت به «شریر» معنا شده است. از این رو، شامل شیطان‏هاى انسانى و غیر انسانى مى‏گردد؛ امّا «ابلیس» اسم خاص، براى شیطانى است که سبب اغواى آدم علیه السلام شد. بنا بر این، «شیطان» اسم جنس و «ابلیس» اسم خاص و عَلَم است.

سه. (زُخْرُفَ ٱلْقَوْلِ) به معناى سخن آراسته‏اى است که ظاهرى زیبا، فریبا و خیرخواهانه ولى باطنى زشت و گم‏راه کننده دارد، مانند آنچه قرآن از فرعون نقل کرده که خطاب به هوادارانش مى‏گفت:

۰.(مَا اُرِیكُمْ إِلَّا مَا أَرَىٰ وَ مَا أَهْدِیكُمْ إِلَّا سَبِیلَ ٱلرَّشَادِ.^۱

۰.من جز آنچه می‏بینم، به شما نمی‏نمایانم و جز به راه درست (کشتن موسى) راه‏نمایى‏تان نمى‏کنم).

چهار. جمله (یُوحِى بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ) اشاره‏ای لطیف به این حقیقت است که شیاطین انس و جن، سخنان فریبنده و گم‏راه کننده خود را به صورت محرمانه و رمزى به یکدیگر القا مى‏کنند تا مردم از توطئه آنان آگاه نشوند.

پنج. کلمه «ربّ» در جمله (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ) اشاره به حکمت جلوگیرى نکردن خداوند سبحان از وسوسه‏هاى شیاطین انس و جن است. به عبارت دیگر، عدم ممانعت تکوینى خداوند از ستیز دشمنان انبیا، یکى از جلوه‏های ربوبیّت الهى و یکى از عوامل شکوفایى استعدادهاست.

شش. ذکر «شیاطین انس» قبل از «شیاطین جن» در آیه یاد شده، مى‏تواند اشاره به این معنا باشد که نقش انسان‏هاى شیطان‏صفت در گم‏راه ساختن جامعه