نامیده است - مردم را از انتخاب این راه و حرکت در آن باز مى‏دارند. قرآن در این باره مى‏فرماید:

۰.(وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِىٍّ عَدُوًّا شَیَٰطِینَ ٱلْإِنسِ وَٱلْجِنِّ یُوحِى بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ ٱلْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ.^۱

۰.این ‏چنین برای هر پیامبرى، دشمنى از شیطان‏‏های انس و جن قرار دادیم. آنها فریبکارانه (/ فریب خورده) سخنان پوچ و آراسته به یکدیگر مى‏گفتند و اگر پروردگارت مى‏خواست، چنین نمى‏کردند. بنا بر این، آنها و تهمت‏هایشان را به حال خود وا گذار).

براى توضیح این آیه چند نکته شایان توجّه است:

یک. وجود عوامل گم‏راه کننده در نظام آفرینش، سنّت الهى و بر پایه خواست و مشیّت خداوند است. جمله (وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا؛ و این چنین قرار دادیم) و نیز جمله (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ؛ اگر پروردگار تو مى‏خواست، چنین نمى‏کردند) به روشنى بر این معنا دلالت دارند؛ ولى باید توجّه داشت که انواع شُرور و از جمله عوامل گم‏راه کننده، از یک نگاه، مخلوق خداوند سبحان، و از نگاه دیگر، منسوب به شیاطین انس و جن هستند. از این نظر که همه پدیده‏ها سرانجام به منشأ علّت‏ها و سبب سبب‏ها منتهى مى‏شوند، شُرور، مخلوق و مجعول خدایند؛ امّا از این نظر که اراده شیاطین، در پدید آمدن آنها نقش دارند، به شیاطین انس و جن نسبت داده مى‏شوند، نه به خداى سبحان، چنان که از امام صادق علیه السلام در مقام نیایش نقل شده که مى‏فرماید:

۰.الخَیرُ فی یَدَیکَ، وَ الشَّرُّ لَیسَ إلَیکَ.^۲

۰.خیر در دستان توست؛ ولى شر به تو منسوب نیست.

أیُّها النّاسُ! إنَّهُ مَنِ استَنصَحَ اللّهَ وُفِّقَ، وَ مَنِ اتَّخَذَ قَولَهُ دَلیلاً هُدِیَ لِلَّتی هِیَ أقوَمُ.^۱

۰.اى مردم! بدانید هر که از خدا خیر بخواهد، موفّق می‏شود و هر که سخن او را راه‏نما گیرد، به استوار‏ترین [آیین] ره‏نمون می‏گردد.

و در روایتى دیگر از ایشان آمده است:

۰.إنَّ اللهَ سُبحانَهُ أنزَلَ کِتاباً هادِیاً بَیَّنَ فیهِ الخَیرَ وَ الشَّرَّ، فَخُذوا نَهجَ الخَیرِ تَهتَدوا، وَ اصدِفوا عَن سَمتِ الشَّرِّ تَقصِدوا.^۲

۰.خداوند سبحان، کتابى راه‏نما فرستاد و در آن، خوب و بد را روشن ساخت. پس راه نیکى را پیش گیرید تا هدایت شوید و از راه بدى دورى جویید تا به مقصد برسید.

نکته شایان توجّه این که: در تبیین مراتب راه‏نمایان صراط مستقیم، کتاب خدا، پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و در رتبه سوم قرار گرفته است؛ زیرا چنان که اشاره شد، مردم، تنها به بخشى از معارف قرآن دسترس دارند؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله به همه حقایق آن احاطه دارد. از این رو، وى بهترین و کامل‏ترین راه‏نماى صراط مستقیم پس از ذات مقدّس حق تعالى است. همچنین اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله پس از او، کامل‏ترین راه‏نمایان صراط مستقیم اند و پس از آنها هر کس از دانش و تقواى بیشترى برخوردار است، شایستگىِ بیشتری براى هدایت و راه‏نمایى مردم دارد.^۳

بازدارندگان از «صراط مستقیم»

در مقابل پیامبران - که نمایندگان خداوند سبحان براى هدایت انسان به سوى صراط مستقیم‏ اند - دشمنان پیامبران - که قرآن، آنان را «شیاطین انس و جن»